Wojna trzydziestoletnia
Z Wikipedii
Wojna trzydziestoletnia – była konfliktem zbrojnym w Europie toczącym się od 23 maja 1618 do 24 października 1648 pomiędzy częścią państw Rzeszy niemieckiej wspieranych przez inne państwa europejskie (jak Szwecja czy Francja) a potęgą katolickiej dynastii Habsburgów. Mimo że wojna spowodowana była przyczynami natury religijnej, jednym z powodów jej długotrwałości stało się również dążenie mocarstw europejskich do osłabienia potęgi Habsburgów.
Wojnę trzydziestoletnią dzieli się na cztery okresy:
- okres czesko-palatynacki (1618–1623)
- okres duński (1625–1629)
- okres szwedzki (1630–1635)
- okres francusko-szwedzki (1635–1648)
W wojnie trzydziestoletniej, pośrednio lub bezpośrednio, wzięły udział niemal wszystkie państwa europejskie. Stronę katolicką reprezentowały państwa Habsburgów (Austria, Hiszpania i Państwo Kościelne), niektóre księstwa I Rzeszy (m.in. Bawaria). Oficjalnie swojego wsparcia katolikom nie udzieliła Rzeczpospolita Obojga Narodów, lecz zaciężne wojsko lisowczyków wysłane przez króla na Węgry.
Po stronie protestanckich państw Rzeszy (m.in. Czech, Palatynatu) stanęła Dania (do 1629 r.), Szwecja, Francja, Siedmiogród.
Wojna zakończyła się zwycięstwem strony protestanckiej. Jej głównymi skutkami, oprócz zapewnienia wolności wyznania na terenie Rzeszy, było osłabienie dynastii Habsburgów, wzmocnienie pozycji Francji i Szwecji oraz uznanie niepodległości Zjednoczonych Prowincji Niderlandów. Wojnę zakończył pokój westfalski podpisany w 1648 r.
Spis treści |
[edytuj] Preludium wojny
Mimo pokoju w Augsburgu zawartego w 1555 Habsburgowie nie zrezygnowali z zamiaru połączenia Rzeszy w jedną spójną całość i podporządkowania jej swojej władzy. Habsburgowie mieli również nadzieję, że niemiecka Rzesza, która "przyniosła na świat" Marcina Lutra, zamieni się w państwo w całości katolickie. Protestanci w odpowiedzi na plany Habsburgów założyli w 1608 roku tzw. Unię Protestancką zwaną też Unią Ewangelicką, która miała reprezentować ich interesy w sejmie Rzeszy. Unii przewodził palatyn reński, Fryderyk V. Protestanci zaczęli szukać sprzymierzeńców w państwach wrogo nastawionych do potężnego rodu Habsburgów.
I Rzesza Niemiecka w XVII w. stanowiła konglomerat dziesiątków królestw, księstw i różnych jednostek administracyjnych świeckich lub kościelnych. Była także zróżnicowana pod względem religijnym. W Czechach, na Węgrzech, w Saksonii i księstwach północnych dominowały wyznania protestanckie, zaś Bawaria, Austria i liczne inne, zwłaszcza południowe, księstwa i prowincje były katolickie. Księstwa protestanckie zorganizowane były w Unii Ewangelickiej, którą kierował elektor Palatynatu, a katolickie stworzyły w 1609 roku Ligę Katolicką, pod przewodnictwem Maksymiliana I, księcia Bawarii.
Panujący w Rzeszy cesarze habsburscy byli natomiast nieodmiennie katoliccy i w ramach kontrreformacji dyskryminowali protestantów. Na tym tle miał miejsce w 23 maja 1618 w Pradze ostry konflikt i kłótnia w zamku królewskim na Hradczanach, w trakcie której protestanccy parlamentarzyści czescy wyrzucili przez okno katolickich przedstawicieli cesarskich (defenestracja praska). Stało się to bezpośrednią przyczyną wojny domowej pomiędzy Czechami a Cesarstwem Habsburgów, a ściślej pomiędzy Unią Protestancką a Ligą Katolicką.
[edytuj] Przebieg wojny
[edytuj] Okres czesko-palatynacki 1618-1623
Po zerwaniu z Cesarstwem w Czechach utworzono dyrektoriat - powstańczy rząd czeski, składający się z 30 dyrektorów. Na jego czele stanął Vaclav Wilhelm z Ruppy, dowódcą sił zbrojnych został zaś hr. Heinrich Thurn. Powstańcy, realnie oceniając swoje możliwości, oczekiwali pomocy z dwóch silnych ośrodków protestantyzmu w Europie: Anglii i Niderlandów, a także liczyli na wsparcie protestanckich sąsiadów. W odpowiedzi na te oczekiwania w 1619 r. Stany Generalne Niderlandów sfinansowały zaciąg wojskowy, powstały oddziały pod wodzą Mansfelda. Wsparcia udzielił także Śląsk, którego mieszkańcy zobowiązali się do zabezpieczenia granicy z Polską, ze strony której spodziewano się prohabsburskiej interwencji. Anglia, z polecenia Jakuba I, podjęła się mediacji pomiędzy powstańcami a cesarzem Maciejem (misja Jamesa Haya, Lorda Doncaster). Stany morawskie, pod wodzą Karola Żerotina opowiedziały się natomiast za pokojowym rozwiązaniem konfliktu z Habsburgami i odmówiły pomocy wojskowej.
Sytuacja stopniowo zaostrzała się, uwięziony został biskup Wiednia kardynał Melchior Klesl, 20 marca 1619 umarł zaś cesarz Maciej. Ostatecznie upadła idea rokowań pokojowych, czego bezpośrednią przyczyną stał się wybór królewski stanów czeskich - 26 lipca 1619 - elektora Palatynatu Fryderyka V, zięcia Jakuba I. Równocześnie z woli elektorów niemieckich - 28 sierpnia 1619 - dziedziczną władzę nad krajami austriackimi, koronę Węgier i Czech, a także cesarską objął arcyksiążę Ferdynand II.
Widząc swą szansę w zaistniałej sytuacji, Węgry pod wodzą cieszącego się poparciem Turcji księcia siedmiogrodzkiego Gábora Bethlena interweniowały zbrojnie, dochodząc w listopadzie 1619 pod Wiedeń. Pomocną dłoń postawionym w bardzo trudnej sytuacji Habsburgom podał król Polski, Zygmunt III Waza. Udzielona przez niego pomoc zbrojna (lisowczycy) procesarskiemu magnatowi węgierskiemu hr. Homonnai pozwoliła odeprzeć atak Bethlena, który wycofał się spod Wiednia (tzw. pierwsza odsiecz wiedeńska).
W roku 1620 wojska cesarskie wzmocniły oddziały hiszpańskie i bawarskie, połączyły się także z siłami Johanna von Tilly, dodając do przewagi w uzbrojeniu także przewagę liczebną. Do ostatecznego starcia doszło podczas bitwy pod Białą Górą, 8 listopada 1620. Protestanci doznali bolesnej porażki, ich wojska zostały praktycznie unicestwione. Jako główne przyczyny, oprócz oczywistej przewagi wojsk prokatolickich, wymienia się nieudolność i kłótnie dowódców protestanckich, a także opuszczenie pola bitwy przez, prawdopodobnie przekupionego, Mansfelda.
Skutkiem wojny stała się pacyfikacja Czech: trybunał wojskowy skazał na śmierć ponad 600 osób, głównie przedstawicieli czeskiej elity; konfiskowano majątki protestantów i rozdawano je osadnikom niemieckim, co prowadziło do germanizacji; Czechy utraciły też autonomię i stały się dziedziczną posiadłością Habsburgów. W wyniku wojny i panującej w jej czasie zarazy liczba ludności Czech zmniejszyła się z około 4 milionów na początku XVII wieku, do około 700 tysięcy w połowie stulecia.
Ostatecznym końcem tej fazy wojny było podpisanie przez Gábora Bethlena pokoju z Cesarzem w styczniu 1622.
Niektórzy historycy wyróżniają okres 1621-1625 jako oddzielny etap wojny, nazywając go okresem palatynackim. Po zajęciu i pacyfikacji Czech wojska skupiły się na pokonaniu protestantów w zachodniej części Niemiec, a także okupacji Palatynatu. Nie doszło tu jednak do ogromnych bitew, częściej także stosowano oblężenia w celu zdobycia poszczególnych księstw.
Resztki protestanckiej armii, dowodzonej przez Mansfelda, próbowały przedostać się do Danii. Siły katolickie rozbiły je w bitwie pod Stadtlohn 6 sierpnia 1623. Jedynie jedna trzecia z 21-tysięcznej armii ocalała. Pozbawiona zapasów, dowództwa i pieniędzy, przestała istnieć w 1624 roku.
Po opanowaniu Czech wojna bynajmniej się nie zakończyła, a przeciwnie, rozszerzyła się i objęła znacznie większe terytoria, gdyż wmieszały się do niej, lub zostały wciągnięte, wszystkie księstwa niemieckie i prawie wszystkie kraje ościenne: Hiszpania, Francja, Szwajcaria, Niderlandy, Holandia, Dania, Szwecja, Siedmiogród. Wszystkie one dbały o swe własne interesy i przystępowały do wojny w różnym czasie i z różnym natężeniem. Na dużą skalę w wojnie brały też udział różnego rodzaju oddziały najemne, opłacane przez zwaśnione strony. Do takich należały m.in. polskie oddziały konne lisowczyków, walczących w latach 1619-20 na terytorium Węgier.
[edytuj] Okres duński 1625-1629
W latach 1624-1629 wzięła udział w wojnie protestancka Dania. Król duński Chrystian IV, z wyznania luteranin, obawiał się bowiem, że Liga Katolicka, wzmocniwszy się na północy Niemiec, zagrozi interesom jego państwa na Bałtyku (od 1621 Dania kontrolowała Hamburg). Za jego rządów Dania znacznie wzmocniła się, posiadała duże środki finansowe, m.in. otrzymane jako reparacje wojenne od Szwecji. Na udział Danii w wojnie przychylnie patrzyła także Francja kierowana przez kardynała Richelieu, obawiająca się wzrostu potęgi Habsburgów. Wszystko to umożliwiło stworzenie 20-tysięcznej armii pod duńskim dowództwem.
W tym samym czasie cesarz Ferdynand II pozyskał pomoc Albrechta von Wallensteina, z pochodzenia Czecha, który zdobył znaczny majątek po bitwie pod Białą Górą. Po początkowych zwycięstwach, wojska duńskie, dowodzone przez Mansfelda, zostały rozbite w 1626 r. przez wojska Wallensteina w bitwie pod Dessau. Pozostałe siły duńskie przegrały kolejne starcie w bitwie pod Lutter am Barenberge z wojskiem Johana Tillyego. W kilka miesięcy po tych zdarzeniach, pokonany i zniesławiony, Mansfeld zmarł.
Dodatkowo sytuację Danii skomplikowało zaangażowanie protestanckiej Szwecji w wojnę z Polską oraz uniemożliwiająca interwencję Francji wojna domowa.
Mimo to wojska Wallensteina nie były w stanie ostatecznie pokonać Danii. Wymagałoby to stworzenia silnej cesarskiej floty, na co nie godziła się Polska i miasta hanzeatyckie, cesarstwo nie posiadało także wystarczających środków finansowych. Z tego powodu 22 maja 1629 podpisany został pokój w Lubece, na mocy którego Dania odzyskała utracone terytoria, zapewniając przy tym, że nie będzie mieszać się więcej w sprawy Rzeszy.
[edytuj] Okres szwedzki 1630-1635
Silna pozycja Habsburgów niepokoiła Francję, jednak nie chciała ona bezpośrednio angażować się w wojnę. Podjęła więc działania, mające na celu skłonienie luterańskiej Szwecji do udziału w wojnie - francuscy dyplomaci pomogli w podpisaniu pomiędzy będącymi w stanie wojny Polską a Szwecją rozejmu w Starym Targu. Dzięki temu król szwedzki Gustaw II Adolf mógł użyć swojej zdyscyplinowanej i dobrze wyposażonej armii (muszkiety, różne typu artylerii), uznawanej za najlepszą w Europie. Z całą pewnością do ataku skłoniła go, oprócz chęci pomocy protestantom, obawa przed utratą wpływów na terenie Bałtyku.
Kraje północnych Niemiec, nękane przez Wallensteina, same wezwały na pomoc króla Szwecji. Ten wykorzystał sytuację: Habsburgowie byli osłabieni porażkami w walkach w Niderlandach i Włoszech. W lipcu 1630 r. Gustaw Adolf wylądował na terenie Cesarstwa i zmusił księcia pomorskiego Bogusława XIV do zawarcia z nim sojuszu. Początkowo jednak główne siły protestanckie sceptycznie podchodzą do możliwości kolaboracji ze Szwedami. Elektorzy Brandenburgii i Saksonii stronią od związków z Gustawem Adolfem. W styczniu 1631 r. Gustaw Adolf zawarł umowę z kardynałem Richelieu: Francuzi mają wspierać Szwedów militarnie i finansowo, a Szwedzi pozostawać neutralnymi wobec Ligi Katolickiej (Francja była sojuszniczką katolickiej Bawarii, tylko sami Habsburgowie pozostawali na celowniku kardynała Richelieu).
Gdy Gustaw Adolf wkroczył do Meklemburgii, protestanci zebrani na zjeździe w Lipsku decydują się pozostać przy cesarzu. Dopiero spalenie Magdeburga przez wojska cesarskie w maju 1631 r. powoduje, że elektor brandenburski Jerzy Wilhelm, landgraf heski Wilhelm i kilku pomniejszych książąt protestanckich przechodzi na stronę Szwecji. Wobec zajęcia Lipska przez wojsko cesarza, do układu ze Szwedami we wrześniu przystępuje także elektor saski Jan Jerzy.
17 września 1631 doszło do bitwy pod Breitenfeld na północ od Lipska w Saksonii. Wojska cesarskie, dowodzone przez hrabiego Tilly, doznały bolesnej porażki. Szwedzi zajęli Czechy z Pragą i rozpoczęli marsz przez południowe Niemcy. Liga Katolicka została rozwiązana. W kwietniu 1632 roku Szwedzi, po zajęciu Norymbergi, pokonali siły cesarskie w bitwie nad rzeką Lech, po czym zajęli południowe księstwa niemieckie: Bawarię i Alzację, przechylając szalę zwycięstwa na rzecz protestantów. Otworzyło to drogę Szwecji do opanowania całego obszaru państw niemieckich. Skłoniło to także Ferdynanda II do porozumienia się z Wallensteinem (układ w Göllersdorf), zwłaszcza że w 1632 po bitwie nad rzeką Lech (zwanej też bitwą pod Rain) poległ hrabia Tilly.
W połowie 1632 roku Gustaw Adolf snuł plany zastąpienia katolickiego Cesarstwa protestanckim związkiem wolnych księstw pod przywództwem Szwecji (Corpus Evangelicorum). Szwecja miałaby także, wedle jego zamysłów, opanować niemieckie wybrzeża Morza Bałtykckiego.
Wallenstein tymczasem zajął Lipsk. Spieszący na pomoc Saksonii Gustaw Adolf osaczony został przez przeważające siły cesarsko-bawarskie Wallensteina pod Norymbergą. Po długim oblężeniu, dzięki dostarczonym posiłkom Gustaw Adolf zdołał wyrwać się z potrzasku, jednak musiał zrezygnować z planów ataku na Wiedeń i ruszył do Saksonii. Tam wodzowie spotkali się w bitwie pod Lützen, nieopodal Lipska, 16 listopada 1632.
Historycy nie są zgodni w ocenie skutków tej bitwy, bowiem pomimo odwrotu wojsk cesarkich i utraty znacznej części wyposażenia, ich armia nie została rozbita. Z całą pewnością wpłynęła na to śmierć Gustawa II Adolfa na polu walki. Dotkliwszą stratę ponieśli więc Szwedzi. Po śmierci króla rządy w Szwecji objął kanclerz państwa i namiestnik okupowanych Niemiec Axel Oxenstierna, natomiast dowodzenie marszałek Gustaw Horn.
Wiele faktów wskazuje na próbę przeciągnięcia Wallensteina na swoją stronę przez Szwecję. Prawdopodobnie kuszono go wizją objęcia tronu czeskiego po zwycięstwie strony protestanckiej.
W IV 1633 r. Oxenstierna zawarł z książętami południowo-zachodnich Niemiec układ zwany Ligą w Heilbronn. Zakładał on wspólną walkę o większe swobody dla książąt niemieckich. We wrześniu 1633 r. Wallenstein pokonał pod Steinau wojska szwedzkie broniące powstańców czeskich. W 1634 r. Wallenstein prowadził tajne rokowania ze Szwedami i Francuzami. Niezależna polityka księcia doprowadziła do jego zamordowania na zlecenie cesarza w lutym 1634 r.
Do kolejnej bitwy doszło pod Nördlingen. Trwała ona od 5 do 6 września 1634. Naprzeciwko siebie stanęły w niej wojska cesarskie (oficjalnie dowodził król Czech i Węgier Ferdynand III Habsburg, faktycznie generał Mattias Gallas), wsparte przez oddziały hiszpańskie kardynała-infanta Ferdynanda Habsburga oraz armia szwedzko-saska pod dowództwem księcia Bernarda Sachsen-Weimar. Siły katolickie odniosły tym razem zwycięstwo, gromiąc protestantów. Doprowadziło to do przejścia wielu książąt niemieckich na stronę cesarstwa, a także wycofanie oddziałów szwedzkich z południowych obszarów Niemiec.
Klęska pod Nördlingen doprowadziła także do zawarcia 30 maja 1635 pokoju w Pradze pomiędzy cesarzem a książętami (członkowie Ligi Heilbronskiej odmówili sygnowania tego układu). Zawieszony zostaje edykt restytucyjny, książęta Meklemburgii i Pomorza odzyskują swoje władztwa. Część wielkich państw kościelnych (m.in: Heidelberg, Verden, Brema) wyjętych pozostaje w rękach katolików. Armie niemieckie mają teraz walczyć razem pod naczelnym dowództwem cesarza i elektorów, jako jego podkomendnych. Po zawarciu pokoju na stronę cesarza przeszedł elektor brandenburski Jerzy Wilhelm. Sytuacja Szwedów w Niemczech wyraźnie się pogorszyła.
[edytuj] Okres francuski (francusko-szwedzki) 1635-1648
W IV 1635 r. w Paryżu Szwecja i Francja zawarły traktat, mocą którego monarchia Burbonów otwarcie wypowiedziała wojnę Hiszpanii i zdecydowała się wspólnie ze Szwedami wspierać niemieckich protestantów. Jeszcze w tym samym roku Francuzi pod wodzą kardynała Ludwika de la Vallette'a zajmują leżącą w granicach Cesarstwa Alzację. Armia francuska, dowodzona przez Bernharda von Sachsen-Weimar, wsparła działania protestantów, atakując znajdujące się w posiadaniu Habsburgów hiszpańskich posiadłości w Niderlandach (tereny dzisiejszej Belgii). Oddziały Habsburgów, pod komendą Johanna von Werth, przystąpiły do kontrataku, zagrażając w 1636 Paryżowi. Sachsen-Weimarowi udało się odeprzeć ten atak i razem z siłami szwedzkimi przystąpił do kontrofensywy. Armii szwedzkiej pod dowództwem Johana Banéra udało się pokonać siły sasko-cesarskie w bitwie pod Wittstock w 1636 roku.
15 lutego 1637 roku zmarł Cesarz Ferdynand II Habsburg, na tronie zastąpił go syn, Ferdynand III Habsburg.
Od 1638 roku przewagę osiągnęła strona protestancko-francuska. Wojskom szwedzko-francuskim udało się opanować Nadrenię i część Alzacji, a także Śląsk i część obszaru Czech. W 1639r. holenderski admirał, Marten Tromp, zniszczył hiszpańską flotę Habsburgów.
W roku 1642 zmarł kardynał Richelieu, rok później król Ludwik XIII. Władzę we Francji objął niepełnoletni Ludwik XIV, a rządy w jego imieniu sprawował kardynał Mazzarini. Nie wpłynęło to jednak na zaangażowanie wojenne Francji, chociaż Mazzarini starał się o rozpoczęcie rokowań pokojowych. Stało to się w 1644, nie zrezygnowano przy tym z działań militarnych.
Wcześniej zmieniła się postawa Danii, która w 1643 przeszła na stronę cesarstwa, jednakże jej armia została pokonana przez Szwedów. Protestantów wsparł natomiast Siedmiogród i jego przywódca, Jerzy I Rakoczy.
Wojna zbliżała się ku końcowi i nic nie mogło powstrzymać strony protestanckiej przed ostatecznym zwycięstwem. Ostateczny cios Habsburgom został zadany podczas bitwy pod Zusmarshausen, gdy połączone armie francusko-szwedzkie pod dowództwem Carla Wranglera i Henri de Turenne'a zepchnęły Habsburgów niemieckich na tereny Austrii. Francuzom dowodzonym przez Ludwika II Burbona udało się także pokonać oddziały hiszpańskie w bitwie pod Lens. Zwycięstwo sił protestancko-francuskich stało się faktem, Cesarstwo zostało rozbite. Tylko szybkie zawarcie pokoju mogło pomóc w zwalczeniu anarchii na terenach Rzeszy.
[edytuj] Europa po wojnie
Wojna trzydziestoletnia w I Rzeszy Niemieckiej trwała od 1618 do 1648 r., spowodowała wielkie spustoszenia wszystkich terytoriów niemieckich i straty ludzkie, sięgające w niektórych krajach do 50 % zaludnienia. Zawarty w 1648 r. pokój westfalski zmienił oblicze Europy na dziesiątki lat. Francja stała się największą potęgą europejską i otrzymała prowincję Alzacja oraz miasta Metz i Verdun. Szwecja usadowiła się na południowych wybrzeżach Bałtyku, przypadły jej Pomorze Zachodnie i szereg portów, w tym Szczecin. Saksonia zdobyła Łużyce, Brandenburgia - wschodnią część Pomorza Zachodniego z Kołobrzegiem. Uznana została niepodległość Szwajcarii i Holandii (zniesiono nad nimi oficjalnie zwierzchnictwo cesarza rzymsko-niemieckiego i wyłączono je z terytorum Rzeszy). Księstwa niemieckie uniezależniły się od cesarza i, co było głównym powodem wojny, luteranie i kalwini uzyskali wolność wyznania.
Wojnę trzydziestoletnią określić można jako pierwszą w drugiej połowie II tysiąclecia paneuropejską wojnę, w której wzięły udział prawie wszystkie liczące się państwa. Miała ona charakter wojny religijnej, ale głównym jej powodem była rywalizacja państw o hegemonię w Europie. Rozwój kultury czeskiej został na wiele lat zahamowany. Choć Austria została pokonana w Niemczech, jej pozycja uległa dalszemu wzmocnieniu na Węgrzech i w Czechach. Wojna francusko -hiszpańska trwała jeszcze do 1659 roku kiedy to podpisano na północy Hiszpanii w Bidassoa pokój pirenejski.
[edytuj] Chronologia militarna wojny trzydziestoletniej
1618
- Oblężenie Pilzna
- Walki pod Caslarem
- Bitwa pod Lomnicami
- Bitwa pod Nowym Hradem
1619
- Bitwa pod Zablati
- Bitwa pod Dolnymi Vestonicami
1620
- Potyczka pod Senomati
- Bitwa pod Langenlois
- Bitwa pod Sitzendorfem
- Bitwa pod Vodnanami
- Bitwa pod Białą Górą
1621
- Oblężenie Titz
- Oblężenie Aldenhoven
- Potyczka pod Westhofen
- Bitwa pod Ołomuńcem
- Oblężenie Julich
1622
- Oblężenie Kłodzka
- Bitwa pod Wiesloch (27 kwietnia)
- Oblężenie Dilsbergu
- Bitwa pod Wimpfen (6 maja)
- Bitwa pod Hoechst (20 czerwca)
- Bitwa pod Fleurus (29 sierpnia)
1623
- Bitwa pod Stadtlohn
- Potyczka pod Altenorythe
1624
- Oblężenie Bredy
1625
- Oblężenie Nienburga
- Oblężenie Calenbergu
- Potyczka pod Hannoverem
- Potyczka pod Seelze
1626
- Potyczka pod Clausthal
- Bitwa pod Dessau
- Bitwa pod Lutter am Barenberge
- Oblężenie Neustadt
1627
- Oblężenie Northeim
- Oblężenie Rendsburga
- Bitwa pod Alborgiem
1628
- Oblężenie Stade
- Oblężenie Krempe
- Bitwa pod Wołogoszczą (12 sierpnia)
1629
- Bitwa pod Wolgast
1630
- Potyczka pod Belum
1631
- Oblężenie Trimbergu
- Oblężenie Steinheim
- Oblężenie Magdeburga
- Oblężenie Wismaru
- Bitwa pod Breitenfeld
1632
- Oblężenie Breisach
- Bitwa pod Schirndinger Pass
- Oblężenie Bernfeld
- Oblężenie Donauworth
- Bitwa pod Rain nad rzeką Lech
- Bitwa pod Norymbergą (24 sierpnia 1632)
- Bitwa pod Lützen
- Masakra w Schrobenhausen
- Oblężenie Maastricht
- Potyczka pod Rippach
1633
- Oblężenie Memmingen
- Oblężenie Obergrombach
- Oblężenie Peine
- Oblężenie Hochkonigsburga
- Bitwa pod Kegeln bei Blotzheim
- Bitwa pod Pretzfeld
- Bitwa pod Oldendorf
- Oblężenie Kronach
- Bitwa pod Pfaffenhofen
- Bitwa pod Steinau
1634
- Oblężenie Langenburga
- Oblężenie Ulm
- Oblężenie Schorndorfu
- Oblężenie Uberlingen
- Oblężenie Regensburga
- Oblężenie Asperg
- Bitwa pod Nördlingen
1635
- Oblężenie Hanau
- Oblężenie Augsburga
- Oblężenie Ottenstein
- Oblężenie Babenhausen
- Bitwa pod Dillenburgiem
- Bitwa pod Domitz
1636
- Oblężenie Dorsten
- Bitwa pod Champlitte
- Bitwa pod Haselunne
- Bitwa pod Wittstock
1637
- Potyczka pod Juteborgiem
- Bitwa pod Ettenheim
1638
- Bitwa pod Rheinfelden
- Bitwa pod Wittenweier
- Bitwa pod Thann
- Bitwa pod Vlotho (17 października)
1639
- Bitwa pod Gravelines
- Oblężenie Freiberg
- Bitwa pod Chemnitz (14 kwietnia)
- Oblężenie Pirny
1640
- Potyczka pod Riebelsdorf
1641
- Oblężenie Dorsten
- Bitwa pod Wolfenbüttel (29 czerwca 1641)
1642
- Bitwa pod Kempen
- Bitwa pod Marfee
- Bitwa pod Honnecourt (26 maja)
- II bitwa pod Breitenfeld (2 listopada)
1643
- Bitwa pod Rocroi
- Oblężenie Rottweil
- Bitwa pod Tuttlingen
1644
- Oblężenie Breitenburga
- Bitwa pod Norre Sundby
- Oblężenie Uberlingen
- Bitwa morska pod List
- Bitwa morska pod Puttgarden
- Bitwa pod Juteborgiem (23 listopada)
- Bitwa morska pod Colberger Heide (1 lipca)
- Bitwa pod Freiburgiem (3 sierpnia, 5 sierpnia i 9 sierpnia)
- Bitwa morska pod Fehmarn (23 października)
1645
- Oblężenie Lindau
- Oblężenie Stade
- Oblężenie Regensburga
- Bitwa pod Herbsthausen (5 maja)
- Bitwa pod Nördlingen
1646
- Atak na Ulrichstein
1647
- Oblężenie Giessen
- Oblężenie Furstenau
- Oblężenie Eger
1648
- Bitwa pod Zusmarshausen
- Bitwa pod Wevelinghoven
- Oblężenie Pragi
- Bitwa pod Lens
[edytuj] Linki zewnętrzne
