Francoprovinçå
Èn årtike di Wikipedia.
lingaedjes > indo-uropeyin > italike > galo-roman > francoprovinçå
L' årpitan ou francoprovinçå (arpitan dins l' lingaedje), c' est on lingaedje dilérece galo-roman, metou inte les lingaedjes d' oyi et l' occitan.
Ådvins |
[candjî] Djeyografeye
Li francoprovinçå est djåzé so troes payis: Itåleye (Vå d' Awosse et sacwantès ôtès vås), Swisse (tote li Swisse Romande, apus kel Djura) eyet France (Redjon Rone-Alpes).
[candjî] Istwere
L' unité do payis åreut polou avni di l' ocupåcion pås Burgondes. Les grandès piceures do franco-provincå estént dedja bén clawêyes e l' an meye. Après, les bokets do payis ki cåze francoprovinçå si vont spårpiyî:
- Li Daufiné va divni francès e 14inme sieke.
- Li Savoye dimeurrè dislaxheye disk' e 19inme sieke.
- Les cantons d' Swisse ri raloyèt al Confederåcion e 1481.
[candjî] Linwince
[candjî] Sociolinwince
Calvin, ki provént di ç' payis la, aveut ddja abandné l' latén pol francès. Après, ça a stî todi pus pé, el sintimint des djåzeus di cåzer on djårgon.
Eco ouy, n' a nou sintimint unitaire emey les dvizeus d' francoprovinçå. Tchaeke did zels pinse djusse pårler on patwès. Come tos les ôtes lingaedjes galo-romans, li nombe di cåzeus a baxhî setch après l' guere di 1940-1945, mins cial co dpus, a cåze d' on dispeupelmint di ces payis d' montinne la.
[candjî] Linwe-ehåyaedje
Dins l' Vå d' Awosse, gn a l' Cinte René Wilien k' est foirt sipitant po disfinde li lingaedje do payis. E France, gn a sacwantès soces avou, a Liyon, Gurnôbe et Conflans.
[candjî] Rifondaedje
On n' a cmincî a trover ki les lingaedjes d' avårla fijhént ene langue ki diviè 1864, avou li studia da Jean-Baptiste Onofrio: Glossaire des patois du Lyonnais, Forez et Beaujolais. Li mot francoprovinçå lu-minme a stî edvinté pa Graziado Isaia Ascoli. El Savoye, on-z a scrît avou on scrijha ki rsaetche do sistinme Feller, li grafeye di Conflans. On scrijhaedje rifondou a stî atåvlé diviè 1998 pa Dominique Stich (divins Parlons francoprovençal, une langue méconnue, eplaidî a L'harmattan). El lome : ORA (Orthographe de Référence A). L' ORA si sieve di rfondowes fwaite avou çou k' i lome des supra-foninmes. Les supra-foninmes ni sont nén come les betchfessîs scrijhas do walon, ca ci n' est k' ene seule lete, å pus sovint sins accint. Metans po rfonde li mot « tchvå », a pårti des scrijhions shvô, stevô, tsevô, tsavâ, chivâ, tsavô, tsevô, tchèvo', chavau, chiveau, tsevà, shevô, shvo', seuvau, chevau, ts'wau, evnd, li rfondou francoprovinçå a chevau. CH, c' est l' supra-foninme. A noter ki po fé l' diferince inte li betchfessî CH des mots peurmint francoprovinçås eyet les epronts do francès, on eploye on digrafe çh ki lu si prononce tofer ch (eg: çhocolâ, tchocolåt, do francès chocolat); a costé di ci uzaedje pårticulî do c-cedile, on eploye ç come e walon ou francès, pa dvant les letes a, o, u.
Li rfondou francoprovinçå si vout metou mîtrinnmint inte l' ortografeye do francès et l' ortografeye (rifondowe) di l' occitan. Eto, il a « jorn » po djoû (li minme mot ki l' occitan).
Cwand deus cossounes si shuvèt al fén d' on mot (eg: charn, tchå) li dierinne å pus sovint n' si pronone nén (mins ele raparexhe dins les derivés); cwand on mot finixhe avou ene doûce cossoune (b, d, g, j, l, v, z, dz, tz) ou co m, n, r, li coussone est prononceye (eg: solid, solide, si prononce /solid/); mins si l' mot finixh avou ene deure cossoune (c, ç, ch, f, p, s, t) ele ni s' prononce nén (eg: petiot, pitit, si prononce /petio/), a moens ki l' accint n' toumaxhe dins l' sillabe djusse pa dvant et k' ele soeye drovowe (â, è, ì, ò, ù) (eg: fisìc, fizike, si prononce /fizìk/).
[candjî] Egzimpe di tecse
- e francoprovinçå: Tôs los étres homans nêssont libros et ègals en dignitât et en drêts. Ils ant rêson et conscience et dêvont fâre los uns envèrs los ôtros dedens un èsprit de fraternitât.
- ratournaedje walon: Tos les omes vinèt å monde libes et ewals po çou k' est d' leu dignité et d' leus droets. Leu råjhon et leu consyince elzi fwait on dvwer di s' kidure inte di zels come des frés.
(prumî årtike del Declaråcion univiersele des droets del djin)
