Romans e walon

Èn årtike di Wikipedia.

Les romans e walon, c' est des romans sicrits pår e walon. End a nén co tant yeu, eneviè les eplaidaedjes di ramexhnêyes d' arimeas.

Les romans e walon n' sont nén sovint foirt longs (on ptit cint d' pådjes). Les pus longs eplaidîs å djoû d' ouy, c' est Li ptit Bert da Auguste Laloux, "Li famile Sinte" da Emile Sullon eyet "Et mi, dji vs ratindeu" da Chantal Denis, ki fwaiynut dipus d' 200 pådjes.

Les romans e walon ont stî å pus sovint eplaidîs come lives. Mins sacwants ont djusse parexhou e foyton dins des gazetes e walon. A dater di 1998, sacwants romans e walon ont rexhou sol Daegntoele divant d' esse publiyîs so papî.

Les pus grands scrijheus di romans e walon sont metous so ene pådje tote seule.

Ådvins

1 Djivêye cronolodjike des romans e walon
2 Les sôres di romans (et di ptits romans)
3 Vindince des romans e walon
4 Hårdêye divintrinne
5 Hårdêye difoûtrinne

[candjî] Djivêye cronolodjike des romans e walon

[candjî] Divant l' guere di catoize (1888-1914)

Li houlot (Dieudonné Salme), 1888.
Pitchete (Dieudonné Salme), 1890.
Li pope d' Anviesse (Joseph Vrindts), 1896.
Li mariaedje di Djhan Flipe (René Barmarin, nén eplaidî, parexhou e foyton divins l' Cok d' Awousse, 1906-1908).
Wala (Jules Sottiaux), 1909 (nén eplaidî).

[candjî] Inte les deus gueres, et tins del guere di 40 (1918-1944)

Prumire modêye di "Pitit d' mon les matantes"

Li bracnî (Joseph Calozet), 1920.
Cadet (Jean Lejeune), 1921.
Pitit d' mon les matantes (Joseph Calozet), 1929.
E payis des shabotîs (Joseph Calozet), 1933.
Li crawieuse agaesse (Joseph Calozet), 1937.
Leyon Cranasse, tchampete pa amour (Félicien Barry), 1944.

[candjî] Li djermêye 48

Coviete do "Ptit Bert"

Aline (Charles-Ferdinand Ramuz, ratourné pa Willy Bal), 1934, eplaidî e 1998.
Mamjhele Chôze (Henri Van Cutsem), 1950.
So les tienes (Jean Gionno, ratourné pa Emile Gilliard).
Les djoûs racourtixhnut (Emile Gilliard), 2002.
Li Ptit Bert (Auguste Laloux), 1966.

[candjî] Les anêyes 1970-1995

So les tienes (Jean Gionno, ratourné pa Emile Gilliard).
Les Grignous (Gaston Lucy), diviè 1975, nén eplaidî.
Les teres då Bon Diè (André Henin, 1979).
Li djoû k' i plourè des pupes di tere (Jean-Luc Fauconnier, 1992).

[candjî] Li rvicance (1995-2006)

On djoû nûlêye, on djoû solea (Lucien Somme), 2001.
Ene måjhone sins finiesses (Chantal Denis), 2001.
Tereze, (Lucien Somme), 2002.
On byin bråve ome (Chantal Denis), 2002.
Les djoûs racourtixhnut (Emile Gilliard), 2002.
L' ome ki n' dimandéve rén (Emile Sullon), 2002.
Li famile Sinte (Emile Sullon), 2002.
Ch@rlote.com (Lucien Somme), 2003.
L' ouxh å lådje (Chantal Denis), 2003.
Li dierin des catîs (Lucien Somme), 2003.
Li batreye des cwate vints (Lucien Mahin), 2004.
Et mi, dji vs ratindeu (Chantal Denis), 2005.
Li tåvlêye do diale (Lucien Somme), 2005.
So l' Anuti (Laurent Hendschel), 2006.
Kî çk’ a touwé JFK ? (Chantal Denis), 2006.
Djihan-Leu (Lucien Somme), 2006
Dji vôreu k' i ploureut (Chantal Denis), a-z eplaidî bénrade.

[candjî] Les sôres di romans (et di ptits romans)

[candjî] Les romans sicolodjikes

I racontèt l' istwere d' ene djin, ses tuzaedjes et ses rsintaedjes.

"Li crawieuse Agaesse" li dierin roman da Djôzef Calozet, k' i saye di mostrer les toûs d' rossea tchén d' ene feme k' a l' diale e coir.
"Li ptit Bert" da Augusse Laloux.
"Tereze" da Lucyin Somme
"Les djoûs racourtixhnut" da Emile Gilliard, k' est scrît a môde di djournå.
"Ene måjhone sins finiesses", et "l’ ouxh å lådje", da Chantal Denis.
"Li famile Sinte", da Emile Sullon, ki raconte les brognes dins ene famile, so dipus d' cint-z ans d' tins.

[candjî] Les romans d' amour

Ene måjhone sins finiesse

I sont bastis so ene istwere d' amour inte on djonnea et ene djonnete, u des pus viyès djins, mins bén metous el sôcieté.

"Å bea payis d' Han" on ptit roman da Adelin Lebrun, on modele des romans a l' aiwe di rôze ki finixhèt todi bén.
"Les teres då Bon Diè", da André Henin, l' istwere d' èn amour di djonnesse ki li mwaisse-persounaedje saye di rtrover.
"On djoû nûlêye, on djoû solea" et "Ch@rlote.com" da Lucien Somme.

[candjî] Les romans policîs

Gn a des moûdes, ou des ratindaedjes avou coixheures, et on cwire kî çki c' est l' moudreu (u l' ratindeu).

"On byin bråve ome" da Chantal Denis.
Dins "L' ome ki n' dimandéve rén", les policîs fijhèt rire di zels; c' est çou k' on lome ene comedeye policire, a môde des fimes da De Funes.
Dins "Li famile Sinte", gn a on ptit roman policî å mitan d' on roman sicolodjike.
Li prumî vraiy roman policî, c' est kécfeye Kî çk’ a touwé JFK ?

[candjî] Les romans etnografikes

I discrijhèt li vicaedje dins on monde di ptitès djins, avou tot çou k' i s' î passe. Mins, gn a waire d' avinteures.

"Li bracnî" & "E payis des shabotîs" da Djôzef Calozet, ki raconte li vicåreye d' on bokion-bracnî
"E payis des shabotîs", todi da Djôzef Calozet, ki mostere on viyaedje avou toplin des ovroes d' shabotîs.
"Li djoû k' i plourè des pupes di tere", da Jean-Luc Fauconnier, ki raconte li djournêye d' on mwaisse bresseu.

[candjî] Les romans biyografikes

coviete di «Leyon Cranasse, tchampete pa amour»

C' est l' vicåreye d' ene djin k' a viké podbon (kécfeye li scrijheu lu-minme), mins remantcheye a môde di roman.

"Pitit d' mon les matantes" da Djôzef Calozet.
"Leyon Cranasse, tchampete pa amour" da Felicyin Barry.
"Mamjhele Chôze" da Henry Van Cutsem.
Mignolet, on ptit roman da Jean-Pierre Dumont.

[candjî] Les romans istorikes

I cåzèt d' etrevéns istorikes, avou les vraiyès dates. Les persounaedjes do roman vikèt ces evenmints la.

"So l' anuti", da Lorint Hendschel, si passe e l' ötriche ey el Tourkeye e 18inme sieke, djusse divant l' Revolucion francesse.
"Les Grignous" da Gaston Lucy, so les bandeyes et l' d

justice dizo l' Ancyin redjime, e payis di Smwès et e l' Årdene francesse.

"Li fi del guere" da Louwis Tilkin (1919), so onk ki fwait l' guere di 1914-1918.
"Ene nute di Noyé al cinse" da George Alexis, so l' après-guere e 1946, la k' des cinsîs d' Årdene si rvindjèt so on prijhnî almand, ancyin SS.
"Li batreye des cwate vints" da Lucien Mahin, sol peupe-sipata do Rwanda e 1994.
"Li famile Sinte", ki nos berlondje, avou des dates, del resconte di Stanley eyet "l' vî Stone" e Congo e 1871, disk' å tronnmint d' tere di Lidje e 1983, pout esse riwaitî, avou, come on roman istorike.

[candjî] Les romans sol vicaedje des biesses

Li mwaisse persounaedje, c' est ene biesse. Metans, on live, dins "Cadet" da Djhan Lejeune.

[candjî] Les romans d' avinteures

I cåzèt di spoûles avou bråmint do ramdam. Gn a pont d' egzimpe e walon.

[candjî] Les romans et les ptits romans foû-naturels

I s’ passèt dins on monde ki n’ egzistêye nén.

"Li rodje dame": des noveles da Jean-Denys Boussart.
"Li ptit prince" da Antoine de Saint-Exupéry, onk ratourné pa Lorint Hendschel ey èn ôte pa Djan-Pol Grandmont.
"Li ptite comere avou l' blanke camizole" da Lucyin Mahin.
"Vos, mi, come hasse et roy", da Paul Biron, ratourné pa Guy Fontinne.
"Sacwantès fåviretes di houte did ci", da Lorint Hendschel (nén eplaidî).
"Racrapotaedjes", da Jean-François Brackman (nén eplaidî).

[candjî] Vindince des romans e walon

Li batreye des cwate vints

C' est co les romans publiyîs e foytons å cmince do 20inme sieke dins les gazetes e walon k' ont dandjreus yeu li pus di léjheus(es). Après, les romans e walon n' estît saetchîs k' a on ptit nombe d' egzimplaires. Mamjhele Chôze da Van Cutsem (1950) a vudî a 1005 egzimplaires. "So les tienes" a 1000 egzimplaires. Les romans da Lucyin Somme et Chantal Denis n' estént saetchîs fok a 200 egzimplaires. Les romans nén eplaidîs (So l' anuti, Mignolet), ont stî csemés come sillabusse a nén ddja céncwante egzimplaires.

Les romans e walon sont sovint imprimés a conte d' oteur. Udonbén k' èn oteur ki scrît bråmint fwait si prôpe pitite måjhon d' edicion. Emile Gilliard li lome "Dire et scrire e walon"; dispu 2001, Chantal Denis et Lucien Somme fwaiynut ene coleccion a zels deus. Nerén, les romans e walon ni s' vindèt nén foû di leu coine (metans les romans namurwès a Nameur). Li vindaedje si fwait avou l' aidance des soces di belès letes (ALWAC po "Mamjhele Chôze). Pacô, c' est ene grande soce di belès letes ki s' ocupe d' eplaidî les romans, come li SLLW avou les cis da Calozet. Udonbén "Micromania" po "Aline" ratourné pa Willy Bal. Adon, i sont on pô dpus spårdous.

Des eplaideus a leu boûsses ont, pacô, rexhou des romans e walon: "Vos, mi, come hasse et roy" a stî publiyî pa Dricot, pol martchî lidjwès. Li minme eplaideu rimeta çoula e 2002, to fjhant moussî foû, après l' moirt do scrijheu, les deus romans da Emile Sullon "L' ome ki n' dimandéve rén" eyet "Li famile Sinte". "Li batreye des cwate vints", saetcheye a 400 egzimplaires, a vûdî did mon Weyrich (å Tchestea), avou l' idêye kel live sereut léjhou so tote li Walonreye, poy ki c' esteut l' prumî roman eplaidî e rfondou.