Mittelzeitalemannisch
Us der alemannische Wikipedia, der freie Dialäkt-Enzyklopedy
Mittelzitalemannisch seit mer em Alemannisch, wo zwüsche em 12te un circa em 15te Johrhundert gschproche worre isch. S'Mittelzitalemannisch isch d'Nochfolgersproch vum Altalemannische. S'Mittelzitalemannisch wird meischtens numme als Mittelhochdütsch behandelt, ä nüt ganz korrekti Uffassig, wo vor allem durch d'Standartisirig vo mittelalterlichi Teggscht im 19te Johrhundert entstande isch. S'Alemannisch isch zu dere Zit durchus au ä gschrybeni Sproch gsi un alemannischi Forme hän mangmol soga überregional Gültigkeit gha. S'Mittelzitalemannisch hät sich im 14te un 15te Johrhundert zum hütige Alemannisch wyterentwiggelt un isch zur glyche Zit als gschrybeni Sproch vum Neuhochdütsch abglöst worre. Usserdem hät sich zu derre Zit s'Schwäbisch durch d'Neuhochdütschi Luutverschiebig vum übrige Alemannische abgschpalte.
Inhaltsverzeichnis |
[ändere] Mittelzitalemannischi Literatur
[ändere] D'Neuhochdütschi Luutverschiebig
Scho im 12te Johrhundert hän sich z'Südtirol d'Luut [i], [u] un [y] zu [aj], [aw] un [oj] aagfange z'verschiebe. Aber ersch nooch 1400 sin d'Neuerunge au uf dä alemannische Sprochruum vordrunge. Als erschtes hän sich d'Diphthonge z'Augschburg durchgsetzt un bis 1550 im Rescht vum hütige schwäbische Sprochruum. Dass sich s'Alemannisch im übrige Ruum überhaupt undiphthongiert hät ghalte, isch uf geographischi un konfessionelli Faktore zrukch z'führe. So hät sich d'Diphthongisirig nüt über dä Schwarzwaldkamm un dä Bodesee nüber durchsetze chönne. Usserdem hät s'regi chulturelli Läbe am Oberrhy s'Alemannisch dört vor öschtlichem Iifluss bewahrt. Für d'Schwiiz, d'Bodeseeregion, Weschtallgäu un Vorarlberg isch usserdem dr Yfluss vum Zwingli enschydent gsi, wyl dr Handel vo denne Biet durch Städt abgloffe isch, wo unterem Yfluss vo Zwingli un sym Schwiizerdütsch gschtande sin.
[ändere] Lutveränderige syt em mittelalterlechen Alemannisch
Di nideralemannischi Dialäkt sin allerdings ä eigni Luutverschiebig durchgange. Sälle Verändrige hän ihrn Ursprung im 13te Johrhundert im Elsass; d'Zentre sin Strossburg un Basel gsi. So isch s'"weichi a" im 14te Johrhundert im Elsass ufkumme, [a] isch zu [ɑ] (wie in Johr) verschobe worre un [t], [p], [k] sin zu dä Stimmhafte [d], [b], [g] verschobe worre. Usserdem isch dr Diphthong [uo] zu [uə] verschobe worre (wie i Brueder). Am innovativschte sin d'Niederalemannischi un speziel d'Oberrhyalemannischi Dialäkt gsi wo d'Luut [u:] zu [y:] (zum erschte mol 1281 im Elsass als ze üsgänder osterwochen), un parallel [y] zu [i], [oj] zu [aj], [ø] zu [e] un [b] zu [v] verschobe hän. Im Hochalemannische hät's weniger Neuerunge ghä, numme zum Byspiil d'Diphthongirig vo Nasale i Wörter wie fyf wo zu föif oder fümf worre isch. Usserdem lässt sich eine vo dä wenigi Unterschied, wo dä Rhy als Isoglosse hät, uf die Zit zruggführe, nämlich d'Verschiebig vum ch i Wörter wie nächscht zu näggscht nördlich vum Rhy.
Im 15te Johrhundert isch usserdäm s'Präteritum un wyteri grammtischi Forme ussem Alemannische verschwunde, so taucht war zum letschti Mol 1442 uf. Die Änderunge sin im 16te Johrhundert zum gröschte Teil abgschlosse gsi un s'Alemannisch hät isch sytdem nümm gross verändert.
