Elsass

Us der alemannische Wikipedia, der freie Dialäkt-Enzyklopedy

De Artikel Elsass isch no arg churz un als Erwiitrig useghobe. Mer wenn versueche de Artikel innerhalb vo e paar Wuche z'erwiitre un z'vervollständige. Wenn du mee zue däm Thema weisch no hock di naa un hilf mit e guete Artikel useme z'mache! Versuech debi möglichscht nüt numme z'übersetze.

Elsàss
Rot un Wiss Fàhne vum Elsàss	Wappe vum Elsass
Amtssprooch	Franzeesch
Sprooche	Franzeesch, Elsässerditsch, Vosgien, Iiwandersprooche.
Häuptstàdt	Strossburi
Fläche	8 280 km²
Hëchschter Punkt	1 424 m (Gross Bälche)
Inwohnerzàhl	1 794 000 Persone (2004)
Bevölkerigsdichti	217 Inwohner/km²
Nàtionalhymne	Elsässisches Fahnenlied (vun Emil Woerth-1911)
Nàtionàlfeierdàà	31. Mai
President vum CR	Adrien Zeller (UMP)
Prefekt	Jean-Paul Faugère

Dialäkt: Unter-Elsassisch

'S Elsass ésch e Region ém Oschte vun Frànkrich - un de Weschtsite vum (mittlere un süedlich) Owerrhin-Tal - àlso 's Ländel zwésche Rhin un Vogese. Mét ('m mittlere un süedlich) Bade z'sàmme bildt's àlso de (oweri) Owerrhin-Region zwésche Basel un Karlsrüeh, Schwàrzwald un Vogese. 'S geht vun de nàtionali, ditsch-frànzeeschi Grenz en d'r Mitt vum Fluss àn de heechschti Grate vun d´Vogese - met e pààr Stickele Lànd uff'm Oschtufer wo in elsassischi G'meinde g'heere. Numme ém "Krumme Elsass" (frz.: Alsace Bossue) ém Norde vun Zawere geht´s ewwer de Vogese néwwer bis ins Saartàl. Ém Süde steest´s àn d´Schwiz, ém Norde ésch de Lauter de Grenz z´r Pfalz.

Buchswill´r - Bouxwiller

'S Elsass (Région Alsace) ésch de kleinscht vun de Regione vun de France métropolitaine (europäisch Frànkrich) mét numme zwéi Departements (normalerwiss 3-4 Departements in e Region) un e Superficie/Flächi vun 8.280 km². De zwéi Departements sin de Bas Rhin (Unt'relsass) - Departementszahl 67, Prefektür Strosburi - un de Haut Rhin (Oww'relsass) - 68, Prefektür Còlmer. De Nochbere én Frànkrich sin de Région Lorraine (Lothringe) un de Région Franche Comté.

'S Elsass ésch de frànzeesch Ànteil vun de alemànnisch Länd´r, 's g'heert zue Frànkrich - mét Unterbrechunge - zitter'm 17. Johrhundert (westf. Fride 1648, Strosburi 1681 ) mét Üssnàhm vun Milhüse, wo bis 1798 Teil vun de Schwizer Eidgenosseschàft gsin ésch. 'S g'heert àlso nit zue de jüngschti Teile vun Frànkrich wie Savoye od´r öi noch Corsica - öi wenn's erscht 1945 (un dovor 1919) 's letscht mol wéd'r àn Frànkrich àng'schlosse ésch wore. Vun 1871 bis 1919 het`s Elsass zuem Ditsche Rich g´hert un zwésche 1941 un 1944 hàn d´Nazis de Region àls e Teil vum "Südwest-Gau" b´hàndelt.

Richwihr, Dolder

'S Elsass ésch tràditionell bis uff e pààr Sproochinsle àn de Grenze ditschsprochig gsin. Én Frànkrich (un mét de Grenzv´rschiibunge) sin d´Lit meh un meh zweisprochi wore. De Elsass´r heisse ihri Regionalsprooch Elsassisch (Alsacien) od´r Elsass´rditsch. De Regionalsprooch b´steht üss`m lokal Dialekt - ém greescht Teil vum Elsass redd m´r alemànnischi, ém Norde rhinfränkischi (pfälzisch) un ém Krumme Elsass saar-rhinfränkischi Mundàrte - un àls Schriftsprooch Hochditsch. Offiziell Amts- - un z´meischt öi Schuelsprooch - ésch àww´r numme Frànzeesch. So geht de Zweisprochikeit hit meh un meh z´rüeck.

D´Nàmme kummt vum altalemannische ali-sat (Fremdsitz) oder villicht aü vun Ill-sass (Sitz vum linksrhiinische Flessle Ill) her. Diss het wohrschins keltischi Wurzle. Vun do het sich´s entwickelt zue Elsass un latinisch Alsatia un Alsace.

De Buri St. Ulrich

[ändere] Symbole un Beditung vun de Region

Egsa

Mét'm (lothringisch) Departement Moselle z'sàmme bild't's Elsass de "ditsch Teil" vun Frànkrich - de Teil wo historisch immer vum Ditschlànd "z'rüeck" esch v´rlàngt wore - "Elsass-Lothringen". De Moselle ésch awwer numme 's nördlichi vun de vier Departementi én de Region Lorraine. Nàtional neitraler g'saat, sin's Elsass un de Moselle de ditschsprochig (frz.: germanophone) Teil vun Frànkrich - se gehn de gànz ditsch-frànzeeschi Grenz làng vun Basel bis Luxeburi. Làngi Zit sin so selli Gebiete de Grund f'r nàtionali Konfrontatione un Kriej gsin. Hitzedaas sin se in de Konsequenz öi b'sundersch europäisch od'r europhil - fascht e europäisch Modell vun Grenzregione, awwer glichzitig öi e nàtional sehr symbolisch Teil vum Frànkrich "une et indivisible". Ditschlànd d'rgeje hàlt si politisch hitzedaas ziemli komplett rüss - e Pris f'r de ditsch-frànzeesch Frindschàft. `S Elsass ésch e Bispiil vun dene Regione, wie nit licht én nàtionali Kategorie passe. `S ésch àn d´üsserschti süedweschtli Üssdehnung vun de germanisch B´siedelung z´r Zit vun de gross Migratione (frz. "Invasion des Barbares") gsin - ém oweri Teil vun de reemisch-germànisch Begenung ém Ow´rrhintàl. Un àn de Grenz mét d´r romànisch Walt. So ésch´s b´sundersch exponéert gsin f´r Inflüess vun do (wie öi de weschtlich Ditsch-Schwiz od´r Luxeburi) - àww´r öi f´r de Üssdehnung vum frànzeesch Künnijrich.

Andlau

D´Fàrwe vum Elsass sin "Rot un Wiss". D`s Wappe symboliséert de zwei Departementi un siiht historisch´r üss als´s ésch. De Région Alsace b´nutzt àls Logo e finfstrahlig Stern, mét-e (àbgetrennt !) goldi Strahl rachts - fer de Oschte, `s Elsass. Üss de Zit vun de ditsch Federaliséerung (1911) gibt´s e Hymne vun de Region (Elsass-Lothringe): `s "Elsässische Fahnenlied", diss ésch àww´r nit numme hit nimm offiziell, `s ésch öi nit sehr bekànnt ém Elsass. Véel popülär´r ésch`s Vollikslied "De Hans ém Schnookeloch", wovun vili sàje ass`s de Charakt´r vun d´Elsass´r gued b´schriibt. E ander´s Liedele ésch "`S Elsass, unser Ländel" - mànchi Elsass´r identifizéere sich un ihri Heimet dodemit.

`S elsassisch Symboltiir, fàscht e Wappevöjel, ésch de Storich (Wisstorich - Ciconia ciconia). Wie én de meischte ditschsproochigi Lend´r, v´rzehle d´Elsass´r ihri Kénd´r, ass`r de Bubbele bringt. - Ém iwwrigi Frànkrich wurd g´sàjt, m´r find se ém Kohl. E ànder´s wichtig´s Tiir ésch de Schnack - wil m´r oft sàjt, de Elsass´r sitzt in si´m Schnackehüs. Uff Anglisch ésch Alsatian e àndri B´zeichnung f´r de Ditsch Schäferhund (German Shepherd).

Geböje un Orte, wie f´r`s Elsass e stàrik Symbolwart han, sin (z.B.): `s Strosburj´r Ménscht´r, d´r Odilieberi, Mürbach (`s Kloscht´r), d´Hohkünnijsburi, de Dompeter, de "Gros Chêne" un de Heidemüre uf`m Mäennelstein un`m Tännchel.

D´r Odilieberi - Mont Sainte Odile, `s Kloscht´r

'S Elsass ésch de Heimet od´r de Ursprungsregion vun

• wichtigi Examplär vun d´erscht, àlthochditschi Schrifte (Otfrid, Mürbach) un älteschti Dokümente én àltditsch un (glichzitig) àltfrànzeesch (Strosburjer Eide),
• wichtigi Weriki vun de méttelhochditsch Literatür, de Minnesäng´r (Reinmar, Gottfried),
• erschti Drucke/Bibeliww´rsetzung,
• de erscht ditsch "Bestsell´r", `S Narreschiff vum Sebastian Brant,
• de erscht Zitung (uf Ditsch),
• `m Chrischtböim,
• `m Elsässer-Jiddisch,
• vun de Marseillaise,
• vun de Frejhétsstatue,
• vum Dreyfus,
• vum Auto Bugatti,
• vum Marcel Marceau,
• `m William Wyler,
• `m Boeing,
• `m "Babbe Marx" - Vàt´r vun de Briad´r Marx (Marx Brothers),
• vum Tomi Ungerer un
• `m Albert Schweitzer.

[ändere] G´schicht

E pààr Date: (E detailliirti Version vun de Gschicht esch em Àrtikel Geschichte des Elsass)

D´Abtei Murbach

Rjivaljuzija! Strasbourg 21/7/1789

Monüment f´r d´Malgré-Nous

• 53 vor Chr.: Julius Cäsar schlajt de "Suebe" unt'r ihrem Künni Ariovist nit wit vun do wo emol Milhüse geböjt wurd und setzt so in de erscht Welle vun alemannisch Inwànderung e End.
• 12 vor Chr.: De Reem´r böje bi Argentoratum e b´feschtigt Lajer - de Geburtsstund vun Strosburi.
• 357 : Én d´Schlacht vun Argentoratum un öi nooch e Infàll 366 iww´r de zueg´frore Fluss schàffe d'Reem´r`s noch emol d´Alemanne iww´r de Rhin zeruckzedrucke. Àb 401 kenne d´Reem´r de Rhingrenz nimm gànz sichere un geje 455 quere d´Allemanne andli de Rhin un b´siidle s´Elsass.
• 496 : De Frankekünnij Chlodwig b´siigt de Alemanne én de Schlacht vun "Zülpich" un zwei àndri. `S alemànnisch Herzogtum kummt bis 531 gànz unter d´Herrschaft vun de fränkisch Merowinger. Bis 746 exischtiirt´s Herzogtum Alemannia noch àls Teil vum Frankeriich. `S Elsass g´heert e Teil vun d´r Zit dezue, teils wurd`s zue-m-e e eije Herzogtum, wo öi Lothringe un Burgund intereséert.
• 842 : de Strosburjer Eide, üsg´sproche vun Karl däm Kahle (frz.: Charles le Chauve) un Ludwig däm Ditsche (frz.:Louis le Germanique) geje ihr Brüed´r Lothar (frz.:Lothaire) (alli Enkel vun Karl däm Grosse) teile´s Rich uff en drei Teili. `S Elsass gheert züem Mittelrich Lotharinge.
• 962 : `S Elsass ésch Teil vum Heilich Reemisch Rich (Ditschi Nation).
• 1354 : Grindung vun de "Décapole", de Zehnstäedtebund vun de Richsstäedt am Oberrhin.
• 1552 : Schlacht vun Hüsberje - de Stadt Strosburi b´schiesst´s Heerlajer vum frànzeesch Künni Henri II, (Heinrich de Zweit) un bricht sini B´lajerung.
• 1648 : Nooch´m Westfälisch Fride (Traité de Westphalie) annektéert´s absolutistisch Frànkrich (Louis XIV.) de Teili vum Elsass wo im Kaiser un de Habsburjer g´heere.
• 1681 : De fréji Richsstadt Strosburi wurd vun d´r Armee vum franzeesch Künni b´lajert un müess ihri Tore effne.
• 1790 : De revolutionäri franzeesch Regierung richt de Departementi Bas-Rhin un Haut-Rhin in.
• 1798 : De fréji Repüblik Milhüse, v´rbunde mét d´r Schwiz´r Eidg´nosseschaft, müess nooch-m-e militarischi un wirtschàftlichi Blocus durich´s revolutionäri Frànkrich kapitulére.
• 1870 : Bim Siège vun Strosburi, de Belajerung im ditsch-frànzeesch Kriej, b´schiesse de ditschi Truppe d´Stàdt un de Bibliothek vun de Universität, eini vun d´greeschti ditschsprochigi, humanistischi Bibliotheke zitt´r de Renaissance, v´rbrannt.
• 1871 (18. April) : (ditschi) Schüelpflicht ém Elsass (Obligation scolaire) - noch vor´m Fréde un 11 Johr vor Frànkrich (Jules Ferry àm 28. März 1882).
• 1871 : nooch de franzeesch Néderlaa vun Sedan un´m Vertraa vun Frankfurt un de Grindung vum néiji Ditsch Rich kummt´s Elsass widd´r züe Ditschland - ohni de (franzeeschsprochigi) Gejend vun Belfort aww´r mét´m greescht Teil vun de Moselle inklusive de Höiptort Metz: "Reichsland Elsass-Lothringen".
• 1911 (31 mai) : de Verfassung vum - jetz autonomer rejierte Elsass-Lothringe wurd ém Lànddaa àng´numme.
• 1915 : Bluetischi Käempf um de Felseheh´ vum Hartmannswillerkopf (frz.: Vieil Armand) 17 km vun Milhüse un uff´m Lingekopf frz.: Col du Linge iww´r Menscht´r - hit "monument national".
• 1919 : `S Elsass kummt´s mét d´r Ratifikation vum Versailler Vertraa widd´r züe Frànkrich.
• 192? : Ém Elsass wurd de autonomistischi Bewejung un Parteie émm´r stärik´r - m´r wéll nit v´rliere f´r wàs m´r z´r ditschi Zit so làng gekäempft het.
• 1940-1944 : nooch de "drôle de guerre", de frànzeesch Waffestillstand un Besetzung, wurd´s Elsass "de facto" vum "Dritte" Reich annektiirt un kummt widd´r züe Ditschland.
• 1944 : de frànzeeschi Truppe vum General Leclerc b´fréie Strosburi àm 23. Novamb´r, die vum General de Lattre Milhüse àm 21. Novamb´r während de Amerikan´r v´rsueche ém Norde de ditsch Gejeoffensive (Opération Nordwind) uffzehàlte. 'S Elsass kummt wédd´r züe Frànkrich.

[ändere] Stäedt

Die Städt Strossburi, Milhüse un Colmar leien im Elsass.

De greeschti Stäedt vum Elsass (meh àls 10.000 Inwohner im Johr 1999) sind:

• Strosburi ( dt.:Straßburg, frz. Strasbourg) (264.115 Inwohner)
• Milhüsa (dt.:Mülhausen (Elsass),frz. Mulhouse) (110.359 Inwohner)
• Còlmer (offz.: Colmar) (65.136 Inwohner)
• Hawenau (sidlich devun(alemannisch): Höjenöi) (dt.:Hagenau, frz.:Haguenau) (32.242 Inwohner)
• Schilike (30.841 Inwohner) (offz.: Schiltigheim)
• Illkirich-Graffestade ("frz." Illkirch-Graffenstaden) (23.815 Einwohner)
• Sankt Ludwig (frz. Saint-Louis) (19.961 Einwohner)
• Schlettstàdt (frz. Sélestat) (17.000 Einwohner)
• Gawill'r (dt. Gebweiler, frz. Guebwiller) (11 525 Inwohn'r)
• Sawere (dt. Zabern, frz. Saverne) (11 201 Inwoh'r)

[ändere] Spezialitäte üss d´r elsassisch Kéch

Veritable Flammekuech

Sürkrüt

Baeckeoffe

D'Schpezialitäte üs´m Elsass sind hoipsachlich d'Brauerej (wie Kronenbourg, Fischer (Eijeschàft von Heineken), Schutzenberger, Meteor), sin Rabgebiet, sini "franzéésch Qualität un' diitsche Portionen" Gastronomie: (Keüjlhopf, Sürkrüt, Bäckhoffe, Lappkeüche uzw)!

• Flammekuechä (frz.: Tarte flambée, hochdt.: Flammkuchen)
• Köjelhopf (hochdt.: Kugelhopf) (Gugelhupf ésch e Schwowwedings!) (frz. oft: "Kouglof")
• Choucroute - Sürkrüt (Sauerkraut)
• Baeckeoffe (= "Bäckerofen"), e Intopf üss vier Sorte Fleisch, Grumbeere un Ziwwele, [1]
• Bredele ("Brötlein" - Keksgebäck)
• Mignardises (siaßi Töertle)
• Friands (siaßi Teigpaschtete)
• Crémant d´Alsace (Sekt)
• Tarte aux pommes (Elsasser Àpfelkuech)
• Galettes de pommes de terre - Grumbeerekiechle (Kartoffelpuffer)
• Quiche Lorraine
• Tarte aux oignons - Ziwwelkuech
• Coq au vin (nàdiirli mét´me gued´r Elsasser Riesling!)
• Foie gras (Paté üss de Leew´r vun gestopfti Gens od´r Ente)
• Munster - Minschterkas
• Asperge (Spargel)

[ändere] B´riehmti Elsass´r

• Albert Schweitzer (1875-1965), théologien, musicien, philosophe et médecin, Nobelpris f´r Fride 1952
• Tomi Ungerer (1931-), Kinschtl´r un Buechautor
• Paul et Marc Haeberlin (père et fils), Drei Stern (Guide Michelin)-Köech zitt´r 1967.
• Hans Arp (1887-1966), Kinschtl´r (Dada), Béldhöi´r
• René Schickele, Dicht´r
• André Weckmann, Dicht´r
• Claude Vigée,
• Nathan Katz,
• Hansi, (1873-1951), Zeichn´r
• Pierre Pflimlin (1907-2000), Europapolitik´r un Burj´rmeischt´r vun Strosburi
• Johann Mentelin (1410-1478), Druck´r
• Sébastien Brant (1458-1521), Humanischt
• Beatus Rhenanus (1485-1547), Humanischt
• Martin Bucer (1491-1551), Theolog un Reformator
• Thomas Murner (1475-1537), Gejereformator
• Bruno d'Eguisheim-Dagsbourg, Pabscht Léon IX (1002~1054)
• Alfred Dreyfus 1859 - 1935 Frz. Offizier üss e elsäss.-jidisch Famili
• Julius Leber (1891 - 1945), Anti-Nazisme-Wéd´rstànd
• Frédéric Auguste Bartholdi (1834-1904), Béldhöi´r
• Marcel Marceau (1923-), Pantomime
• William Wyler (1902-1981), Réalisateur de Ben-Hur
• Emile Waldteufel (1837-1915), Compositör
• Gustave Doré (1832-1883), Kinschtl´r
• Ettore et Jean Bugatti (1881-1947) (1909-1939) (Alsaciens coté maternel) pionniers de l'automobile avec Bugatti

[ändere] `S Elsass ém Netz

• Geschichte des Elsass in 17 Stichpunkten
• die 67 Ortschaften der elsässischen Weinstrasse im Detail
• Geschichte des Elsass mit kurzen Artikeln von visit-alsace.com
• Museen und Ausflugsziele im Elsass
• auf den Spuren Goethes im Elsass
• auf den Spuren der Stürmer und Dränger durchs Elsass
• Promsundgau: Sundgöi ésch de meridional (sidlichscht) Teil vum Elsass
• elsässische Synagogen
• „E Friehjohr fer unseri Sproch - Un printemps pour notre langue“: Initiative zur Erhaltung der Zweisprachigkeit im Elsass
• Elsass-Portale und weitere Literaturempfehlungen
• Um die Dörfer und Städte des Elsass zu besichtigen
• Touristische Ziele im Elsass, Fotos und interessante Links
• Aktuelle Infos für Elsass-Touristen und Kulturliebhaber, mit Veranstaltungskalender
• Auf den Spuren großer Literaten im Elsass
• Elsass-Lothringen video
• Village-Neuf Spargel Bruderschaft (Confrérie de L'asperge de Village Neuf)

Luej öi: Elsässisch.

   

Dr Artikel „Elsass“ isch leider no ziimle kurz! Wenn du aber meh zu dem Thema weisch, schrib's eifach dezue und mach us dem Schtumpe en ebbas umfangriichere Artikel.