Feliks Koneczny
Z Wikipedii
Feliks Karol Koneczny (ur. 1 listopada 1862 w Krakowie, zm. 10 lutego 1949) – polski historyk i historiozof, twórca oryginalnej koncepcji cywilizacji.
Spis treści |
[edytuj] Życiorys
W latach 1883-1888 studiował na Uniwersytecie Jagiellońskim, tytuł doktora uzyskał za pracę: "Najdawniejsze stosunki Inflant z Polską do roku 1393". W latach 1889-1890 prowadził badania w archiwach watykańskich. Następnie pracował w bibliotekach Akademii Umiejętności i Uniwersytetu Jagiellońskiego, jednocześnie działał m.in. w Klubie Słowiańskim, Towarzystwie Szkoły Ludowej i Uniwersytecie Ludowym. W tym czasie publikował liczne artykuły w czasopismach: Czas, Przegląd Polski, Przegląd Powszechny i Świat Słowiański. Od 1919 r. pracował na Uniwersytecie Stefana Batorego w Wilnie gdzie habilitował się w 1920 r. pracą "Dzieje Rosji". W 1922 r. uzyskał tytuł profesora. W latach 1922-1929 kierował katedrą historii Europy Wschodniej. Został zmuszony do udania się na przedwczesną emeryturę za krytykę Józefa Piłsudskiego. Po wojnie zatrudniony na Uniwersytecie Jagiellońskim, lecz odsunięty od działalności dydaktycznej, w latach 1946-1948 publikował liczne artykuły poświęcone głównie kwestiom samorządu i historii gospodarczej w Niedzieli.
Zmarł 10 lutego 1949 r. w Krakowie, pochowany w dwa dni później w grobowcu rodzinnym na Cmentarzu Salwatorskim.
[edytuj] Twórczość
[edytuj] Historia
W pracach historycznych Koneczny zajmował się historią Europy Środkowej i Wschodniej głównie w okresie średniowiecza i wczesnej nowożytności. Interesowały go zwłaszcza kwestie związane z: zakonem krzyżackim, oraz stosunki Polski i Litwy ze wschodnimi sąsiadami. Obok prac naukowych publikował także dzieła popularyzatorskie i podręcznikowe, jak: "Dzieje narodu polskiego dla młodzieży" (1889), "Dzieje Śląska" (1897) czy "Dzieje Polski za Piastów" (1902) i "Dzieje Polski za Jagiellonów" (1903).
W swoich pracach historycznych podkreślał pozytywny wpływ Kościoła katolickiego na rozwój społeczeństwa (ukazując m.in. jak w konfliktach władzy państwowej z Kościołem rodziły się samorządy i przekonanie o prawach społeczeństwa względem władcy), oraz dominującą rolę idei w historii, tak np. w "Teorii Grunwaldu" (1910) pokazuje, że zwycięstwo nad zakonem krzyżackim było wynikiem nie tyle przewagi militarnej, ile wyższości idei samostanowienia narodów, opracowanej przez Stanisława ze Skalbmierza i Pawła Włodkowica, nad będącymi podstawą moralną i prawną, dla roszczeń krzyżackich, uniwersalizmami cesarskim i papieskim. Często podkreślał też fałszywość teorii deterministycznych, ukazując wpływ wybitnych jednostek na dzieje. Uwypuklał narodowościowy charakter konfliktów polsko-niemieckich, a później polsko-krzyżackich i jego zdaniem negatywną rolę Żydów w dziejach Polski. Przykładał także dużą wagę do badań rozwoju administracji - "Dzieje administracji w Polsce" (1924), oraz rozwoju gospodarczego - "Rzut oka na polskie dzieje gospodarcze" (1918). Z biegiem czasu Koneczny publikował coraz mniej prac historycznych a coraz więcej historiozoficznych.
[edytuj] Historiozofia
Pierwszą pracą historiozoficzną Konecznego było opublikowane w 1921 r. "Polskie Logos i Ethos". Są to rozważania o celu Polski, jako państwa i Polaków jako narodu. Cel taki pojmował on, nie jako coś danego z góry, ale jako wybraną w sposób wolny, ideę przewodnią, wokół której koncentrują się wysiłki narodu w danym okresie historycznym. Idea taka miałaby wynikać z okazanych w toku rozwoju danego narodu predyspozycji i uwzględniać potrzeby całej ludzkości. Koneczny twierdził, że miano narodu przysługuje tylko tym wspólnotom, które posiadają właśnie taki cel, inny niż własne przetrwanie. Celem Polski, zdaniem Konecznego, było (czy też powinno być) głoszenie i dowodzenie nadrzędności prawa moralnego nad dążeniem do skuteczności w polityce, a także rozpowszechnianie idei dobrowolnej unii między narodami, której najdoskonalszy przykład widział w Uniach polsko-litewskich. W dalszych latach publikuje szereg artykułów i broszur historiozoficznych, m.in.: "Różnolitość cywilizacyjna Słowiańszczyzny" (1925), "Bizantynizm niemiecki" (1927), "Kościół w Polsce wobec cywilizacji" (1928), "Zawisłość ekonomii od etyki" (1932), w których kształtował własne rozumienie podstawowych dla swojej historiozofii pojęć takich jak: cywilizacja, trójprawo, pięciomian bytu (Quinquqs), personalizm, indywidualizm, gromadność.
Historiozofia Konecznego uzyskała swój ostateczny kształt w książce "O wielości cywilizacyj" (1935), a także w będących jej rozwinięciem nie wydanych za jego życia książkach: "Cywilizacja Bizantyjska", "Cywilizacja Żydowska", "Państwo i Prawo w Cywilizacji Łacińskiej". Historiozofia była w jego ujęciu badaniem praw dziejowych. Prawa te rozumiał on jednak, nie jako determinizm, ale jako stałe (wielokrotnie powtarzające się w dziejach) zależności między ideami, systemami społecznymi, politycznymi, czy religijnymi. Zwalczał wszystkie historiozofie deterministyczne jak: marksizm, heglizm, teorie Towiańskiego, Hoene-Wrońskiego i Vico a także rasizm i darwinizm społeczny. Uważał też, że nie można przy pomocy historiozofii przewidzieć przyszłego rozwoju ludzkości.
[edytuj] Teoria cywilizacji
Cywilizacja jest według Konecznego "metodą ustroju życia zbiorowego". Jest wiele cywilizacji (nie istnieje i istnieć nie może jedna cywilizacja ogólnoludzka), Koneczny wyróżnił kilkadziesiąt cywilizacji historycznych, z których siedem istnieje współcześnie:
- arabska
- bizantyńska
- bramińska
- chińska
- łacińska
- turańska
- żydowska
Nie wyklucza, że istniało i istnieje współcześnie znacznie więcej cywilizacji, jednak tylko te siedem obejmuje wielkie społeczności i ma rzeczywisty wpływ na historię świata. Cywilizacje różnią się między sobą po pierwsze w trójprawie, tj. w prawie majątkowym, rodzinnym i spadkowym (te trzy dziedziny prawa istnieją według niego we wszystkich społecznościach ludzkich) oraz w pojmowaniu abstraktów należących do tzw. Quinquxu czyli pięciomianu bytu: zdrowia, bogactwa, dobra, prawdy oraz piękna. Najwięcej różnic dostrzega Koneczny w sferze etyki, między różnymi etykami dostrzega on formalne podobieństwa, a mianowicie siedem generaliów – pojęć występujących we wszystkich znanych etykach: obowiązek, bezinteresowność, odpowiedzialność, sprawiedliwość, sumienie, stosunek do czasu i pracy. Pod te formalne pojęcia każda etyka podkłada własną różnorodną treść. Między cywilizacjami nie może być syntez (bowiem sprzeczności między różnymi etykami są nie do pogodzenia), a próby dokonania takowych kończą się, bądź to zdominowaniem jednej cywilizacji przez drugą (najczęściej dominującą jest ta, która nakłada mniejsze obowiązki moralne), bądź też powstaniem acywilizacyjnej, niezdolnej do rozwoju a często i przetrwania, mieszanki. W poszczególnych cywilizacjach różny jest stosunek jednostki do społeczeństwa, władzy, czy wreszcie Boga. Pod tym kątem Koneczny wyróżnił dwa szeregi pojęć: gromadnościowy i personalistyczny:
[edytuj] Dwa szeregi pojęć
- Gromadność i personalizm
Rozstrzyga czy celem ustroju społecznego jest dobro osoby czy grupy. Podstawową metoda rozpoznawania, która z tych wartości preferuje dana cywilizacja, jest dla Konecznego, sposób modlitwy [czy człowiek zwraca się do Boga jako jednostka (personalizm), czy jako przedstawiciel jakiejś grupy (gromadność), plemienia, kasty, państwa]. Obok gromadności, jako przeciwieństwo personalizmu, bywa wymieniany przez niego Indywidualizm (ma on cechować np. Cywilizację Turańską). W personalizmie jednostka podlega (dla własnego dobra) ograniczeniom moralnym, indywidualizm oznacza brak wszelkich ograniczeń i w istocie kończy się tyranią najsilniejszej jednostki.
Zależy od tego czy ustrój społeczny zmienia się pod wpływem doświadczeń, czy też pod wpływem teorii nie wynikających z doświadczenia (opracowanych "metodą medytacyjną").
- Negacja wszystkiego i historyzm
Powiązane z poprzednią parą. Istnienie lub brak w danym społeczeństwie żywej (rozwijającej się) tradycji obok "negacji wszystkiego" jako przeciwieństwo historyzmu Koneczny wymienia czasem sakralizacje obyczaju, czyli jego uświęcenie i niezmienność.
- Jednostajność i jedność w rozmaitości
Dwie wizje budowania jedności społeczeństwa. Jako dążące do jednolitości Koneczny uznawał wszystkie społeczeństwa, w których istniała biurokracja.
- Mechanizm i organizm
Powiązane z poprzednią parą. Rozumienie społeczeństwa jako mechanizmu, który w razie wadliwego funkcjonowania wymaga biurokratycznej reformy, lub jako, organizmu, który posiada zdolność do samoleczenia – oddolnej naprawy. Mechanizmami są państwa centralistyczne zarządzane przez biurokrację. Organizmami państwa, lub społeczeństwa z rozbudowanym samorządem.
- Monizm i dualizm prawny
Istnienie prawa publicznego i prywatnego.
Większość cywilizacji posiada pojęcia obu ciągów. W pełni personalistyczna jest według Konecznego jedynie Cywilizacja Łacińska.
[edytuj] Charakterystyka poszczególnych cywilizacji
[edytuj] Cywilizacja Bizantyńska
Ukształtowana w Cesarstwie Rzymskim a następnie w Cesarstwie bizantyjskim na przełomie starożytności i średniowiecza. Choć nazwę wzięła od państwa Bizantyjskiego to wiele jej cech było widocznych już w późnym cesarstwie rzymskim. Z dziedzictwa rzymskiego brała przede wszystkim prawo publiczne, które Koneczny uważał za efekt wpływów wschodnich, od początku obcy cywilizacyjnie Rzymowi i stanowiący jedną z przyczyn jego upadku. Jednocześnie wbrew rzymskiej tradycji, stawia prawo publiczne ponad prawem prywatnym. Religią tej cywilizacji jest Chrześcijaństwo, ale głosi ona zwierzchność władzy politycznej nad duchową i niezależność polityki od moralności, władcy bizantyjscy nie tylko wyznaczali biskupów (w czym w przeciwieństwie do świata zachodniego nie spotkali się z żadnymi oporami kościoła), ale rozstrzygali też spory dogmatyczne. Takie stanowisko musiało zdaniem Konecznego doprowadzić do trwałej schizmy w kościele. Przedstawia on więc Prawosławie jako produkt cywilizacji bizantyńskiej w kontraście do katolicyzmu, który stworzył własną cywilizację. Państwo w Cywilizacji bizantyńskiej tworzyło potężną biurokrację i bardzo rozbudowane regulujące wszystkie dziedziny życia prawo. Charakteryzowało się ono znacznym uciskiem fiskalnym powodującym niekiedy wyludnienie całych prowincji, czy masowe ucieczki na pustynie (jak było w Egipcie). Posiadało, w przeciwieństwie do większości państw średniowiecznych stałą zaciężną armię. Historię Bizancjum Koneczny opisuje jako dzieje nieuniknionego upadku. Rozrośnięty do przesady aparat państwowy powoduje niedorozwój społeczeństwa, upadek nauki, sztuki i literatury. Długotrwałość tego upadku (zwłaszcza gdy porównamy ją z upadkiem cesarstwa zachodniego), tłumaczy on pozorną przewagą mechanizmu nad organizmem: mechanizm może działać nawet wtedy, gdy działanie to nie ma już żadnego celu. Rozwinięte społeczeństwo zachodnich prowincji cesarstwa zdaniem Konecznego po prostu nie chciało kontynuować jego ułomnych tradycji politycznych i wolało podporządkować się władcom barbarzyńskim (jako przykład takiego świadomego wyboru politycznego ukazuje on Kasjodora, którego uważa za jednego z twórców cywilizacji łacińskiej), podczas gdy na wschodzie mechanicznie podtrzymywano skazane na upadek państwo, wbrew interesom społeczeństwa (tej sprzeczności interesów dowodzi Koneczny licznymi przykładami obywateli cesarstwa cieszących się z podboju swoich prowincji przez barbarzyńców). Cywilizacja ta nie upadła jednak razem z państwem bizantyjskim, gdyż wcześniej na przełomie IX i X wieku opanowała znaczną część Niemiec, gdzie rozpropagowała ją cesarzowa Teofano. Stąd miały wynikać późniejsze walki cesarzy Niemieckich (zwłaszcza Fryderyka II) z papiestwem. Późniejszymi wcieleniami Cywilizacji bizantyńskiej w Niemczech były Zakon Krzyżacki i Prusy. Podobnie jak na wschodzie cywilizacja ta wykształciła Prawosławie, tak na zachodzie wykształciła Protestantyzm, który znów podobnie jak prawosławie faktycznie uznał dominację władzy politycznej nad kościelną. Zdaniem Konecznego Cywilizacja bizantyńska ma dziś znaczny i negatywny wpływ na większość państw zachodnich, co wyraża się min. w: rozbudowie biurokracji i prawa ograniczającego coraz więcej dziedzin życia, oraz militaryzacji.
[edytuj] Cywilizacja łacińska
Kształtowała się w okresie średniowiecza, a najważniejszym czynnikiem ją tworzącym był Kościół katolicki. Obejmuje ona społeczeństwa Europy zachodniej i środkowej oraz Ameryki, dominuje wszędzie tam, gdzie religią dominującą jest katolicyzm, lub wywodzące się z niego wyznania protestanckie. Jej etyką jest etyka katolicka. Cywilizacja łacińska przejęła attyckie pojęcia prawdy (nauki) i piękna (literatura i sztuka) oraz znaczną część rzymskiego prawa, rozwijając je w duchu chrześcijaństwa. W polityce narzuca rządzącym te same prawa moralne, które obowiązują poddanych ich władzy. Dąży do rozwinięcia jak najsilniejszego samorządu i jak największego wpływu społeczeństwa na państwo. Uznaje dualizm prawa (prawo publiczne i prywatne) i wyższość etyki nad prawem (prawo ma wywodzić się z etyki i podlega ocenie moralnej). W ekonomii najwyżej ceni własność nieruchomą zwłaszcza ziemską. Jej ideałem w tej dziedzinie jest zapewnienie jak największej liczbie ludzi samodzielności ekonomicznej tj. posiadania własnego warsztatu pracy, będącego w stanie zapewnić utrzymanie rodzinie. W prawie rodzinnym i małżeńskim uznaje tylko małżeństwo monogamiczne, oraz emancypację rodziny spod władzy rodu.
[edytuj] Cywilizacja turańska
Ukształtowana w starożytności na terenach Wielkiego stepu. Nie rozwinęła trwałych więzi społecznych wyższych niż rodowe, łączy się natomiast w celach wojennych w ordy, które w razie powodzenia mogą przybrać potężne rozmiary, nie są jednak trwałe i rozpadają się wraz ze śmiercią wodza lub jego porażką. Największe ordy utworzyli Hunowie, Turcy i Mongołowie, do tej cywilizacji należą także Kozacy. Cała aktywność polityczna w ramach tej cywilizacji ma zdaniem Konecznego charakter wojskowy. Władców nie obowiązuje moralność (stąd Koneczny mówił o indywidualizmie tej cywilizacji). Nie rozwinęła żadnej z nauk, jednak szybko przyswajała sobie wszelkie wynalazki w dziedzinie wojskowości. Uznaje równoprawność monogamii, poligamii i konkubinatu. Pozornie panuje w niej indyferentyzm religijny, jednak często religia była w jej ramach wykorzystywana, jako przyczyna wojen, nie miała natomiast nigdy wpływu na moralność publiczną, czy stosunki społeczne.
[edytuj] Cywilizacja żydowska
Jest cywilizacją sakralną tj. taką w której całe życie jednostki i społeczeństwa jest, lub przynajmniej powinno być, podporządkowane prawu religijnemu. Podstawą tego prawa jest u Żydów Tora, ale za charakterystyczną cechę tej cywilizacji odróżniającą ją od innych cywilizacji sakralnych np. Bramińskiej, Koneczny uważał to, że prawa są w niej wypierane przez kolejne komentarze do nich i tak Tora została wyparta przez Talmud, ten zaś był wypierany przez kolejne komentarze i skróty (najważniejsze autorstwa Mojżesza Majmonidesa, czy Mojżesza Mendelssona) i wreszcie w niektórych środowiskach żydowskich przez Kabałę. To wyparcie nie oznaczało oczywiście dogmatycznego odrzucenia, Żydzi talmudyści dalej uznawali pierwotność Tory, ale było praktycznym zaprzestaniem badań nad wcześniejszymi tekstami i odwoływania się do nich. Tak więc faktyczne prawo żydowskie, mimo że z definicji jako sakralne powinno być niezmienne, w rzeczywistości zmieniało się pod wpływem komentarzy dostosowujących je do zmiennych okoliczności historycznych. Choć podstawa prawa Żydowskiego wykształciła się w Palestynie (lub w drodze do niej), to najistotniejszym doświadczeniem dziejowym, które wpłyneło na rozwój cywilizacji żydowskiej była tzw. Niewola babilońska. Wprawdzie część Żydów wróciła później do Palestyny, a nawet ponownie stworzyła niezależne państwo żydowskie, jednak od jej czasu większość Żydów żyje w rozproszeniu, określanym przez Konecznego jako Golus (aszkenazyjska wymowa hebrajskiego słowa גָּלוּת ([gɔluθ], wygnanie). W niewoli babilońskiej Żydzi z konieczności porzucili, jako niewykonalną poza niepodległym państwem żydowskim (Koneczny nazywa to geograficzną względnością prawa), tę część swoich praw, która określała zasady ekonomiczne, przejęli zaś pojęcia ekonomiczne ówczesnej babilonii, wtedy też po raz pierwszy zajęli się na dużą skalę handlem. Najistotniejszymi elementami ekonomi żydowskiej były od tego czasu: wyższość własności ruchomej nad nieruchomą i oparcie się na kredycie jako podstawie działalności. Za charakterystyczne uznać należy również to, że wedle Konecznego, kupcy żydowscy, w przeciwieństwie do handlowców innych cywilizacji, zaczynali swoją działalność od razu od wielkiego handlu międzynarodowego, a dopiero wiele wieków później zajęli się handlem detalicznym. Z racji chrześcijańskiego zakazu lichwy Żydzi w średniowiecznej europie zajęli się bankowością, osiągając w niej pierwotnie monopolistyczną pozycję. Istotną cechą wyrosłą z życia w rozproszeniu jest też brak przywiązania do ziemi i patriotyzmu. Zdaniem Konecznego istnieją co najmniej cztery główne religie Żydowskie (Mozaizm, Judaizm, Chasydyzm i pogaństwo żydowskie opisane w Biblii), które jednak różniąc się od siebie zasadniczo w kwestiach dogmatyki czy eklezjologii uznają to samo prawo i tę sama moralność (moralność w cywilizacji żydowskiej wywodzi się z prawa). Biorąc pod uwagę, że sami Żydzi uważają prawo za najistotniejszy element swojej religii (czy też swoich religii), są one często traktowane jako odmiany jednej religii. Religie te łączy też postrzeganie Żydów jako Narodu wybranego. Podstawowym wyróżnikiem moralności Żydowskiej jest dla Konecznego jej dwoistość tj. odmienne zasady jakie mają w niej obowiązywać w stosunkach między Żydami i w stosunkach Żydów z gojami. Żydzi uznawali konieczność przestrzegania praw narodów wśród których żyli, lecz uzasadniali to jedynie dążeniem do zachowania pokoju. W prawie małżeńskim, początkowo preferowana była poligamia, jednak w średniowieczu, głównie ze względów praktycznych (Żydzi byli odrzucani przez większość narodów wśród których zamieszkiwali, wiec brakowało kobiet), przeważać zaczęła monogamia, która od XIII w stała się jedyną dopuszczalną formą małżeństwa. Cywilizacja Żydowska jest jedną z najdokładniej opisanych przez Konecznego (obok Bizantyńskiej i Łacińskiej). Jej opis budzi też jednak najwięcej kontrowersji (nie ulega wątpliwości, że Koneczny podkreślał u Żydów te cechy które uważał za negatywne, ich pozytywne osiągnięcia dostrzegał jedynie w ekonomii) i jest tą częścią teorii Konecznego, która została najwyraźniej sfalsyfikowana, przez wydarzenia jakie nastąpiły po jego śmierci. Koneczny nie wierzył w możliwość powstania i utrzymania się niepodległego Izraela ze względu na brak patriotyzmu u Żydów, ich niechęć do wojska i ułomność (jednokierunkowość) żydowskiej ekonomii. Potwierdziło się jedynie jego przypuszczenie, że znaczna część Żydów będzie wolała pozostać w rozproszeniu.
[edytuj] Wpływ na innych autorów
Mimo, iż po II Wojnie Światowej nauka porównawcza o cywilizacjach Feliksa Konecznego przez długi czas nie była preferowana, inspirowała ona część autorów rozwijających lub modyfikujących osiągnięcia Konecznego. Jednym z najwybitniejszych kontynuatorów jest Józef Kossecki. Wykorzystał on metodę socjologiczno-psychologiczną Leona Petrażyckiego, zwłaszcza zaś teorię norm społecznych Leona Petrażyckiego i jego ucznia Henryka Piętki, do głębszego ujęcia mechanizmu funkcjonowania cywilizacji. Szczególnie wyjaśnił mechanizm asymilacji religii i ideologii przez społeczeństwa o różnych typach cywilizacji, którego Koneczny nie był w stanie zadowalająco wytłumaczyć, opracowując jedynie problem stosunku religii do cywilizacji. Szerokie omówienie nauki porównawczej o cywilizacjach Feliksa Konecznego z uwzględnieniem jego późniejszych modyfikacji zawarł Kossecki w książce "Podstawy nowoczesnej nauki porównawczej o cywilizacjach. Socjologia porównawcza cywilizacji" (2003).
[edytuj] Niektóre dzieła
- Dzieje Ślązka, Bytom 1897
- Dzieje Rosji
- Polskie Logos i Ethos, Poznań 1921.
- "Dzieje administracji w Polsce", Wilno 1924
- O wielości cywilizacyj, Kraków 1935.
- Cywilizacja Żydowska pozostawione w rękopisie, wydane Londyn 1974
- O ład w Historii pozostawione w rękopisie, wydane Londyn 1977.
- Państwo i prawo w Cywilizacji Łacińskiej
[edytuj] Artykuły
- Harmider etyk Myśl Narodowa, 1936, Warszawa
- Życie i myśl Feliksa Konecznego (1 XI 1862-10 II 1949)
- Wiele innych artykułów
[edytuj] Literatura o Konecznym i jego twórczości
- Gawor L., "O wielości cywilizacji. Filozofia społeczna Feliksa Konecznego". Wyd. UMCS, Lublin 2002.
- Piotrowski R., "Problem filozoficzny ładu społecznego a porównawcza nauka o cywilizacjach". Dialog, Warszawa 2003.
- Skoczyński J., "Idee historiozoficzne Feliksa Konecznego". Uniwersytet Jagielloński, Kraków 1991.
- Skoczyński J., "Koneczny. Teoria cywilizacji". IFiS PAN, Warszawa 2003.
Biografia: Biliński P., "Feliks Koneczny (1862–1949). Życie i działalność". Ad astra, Warszawa 2001.
[edytuj] Linki do innych stron o Konecznym
- Internetowa biblioteka im. Feliksa Konecznego
- Klub Myśli Feliksa Konecznego w Oslo
- Trochę artykułów Konecznego i o Konecznym
- Opracowania dotyczące historiozofii Feliksa Konecznego
- "Cywilizacja Żydowska" (eBook)
- "Dzieje Śląska" (eBook)
- "Syjonizm a sprawa Polska"
- Rozmnożenie bolszewizmu
- Święci w dziejach Narodu Polskiego
