Grzybienie białe

Z Wikipedii

Grzybienie białe
Systematyka
Domena	jądrowce
Królestwo	rośliny
Podkrólestwo	naczyniowe
Nadgromada	nasienne
Gromada	okrytonasienne
Podgromada	Magnoliophytina
Klasa	Piperopsida
Rząd	grzybieniowce
Rodzina	grzybieniowate
Rodzaj	grzybienie
Gatunek	grzybienie białe
Nazwa systematyczna
Nymphaea alba
L.

Grzybienie białe (nenufar, lilia wodna) (Nymphaea alba L., Sp. Pl. ed. 1 510 (1753)) - gatunek byliny z rodziny grzybieniowatych Nymphaeaceae. Jeden z ok. 50 gatunków z rodzaju Nymphaea. W stanie dzikim występuje w niemal całej Europie aż po Ural, północnej Afryce i na Kaukazie, na Bliskim Wschodzie aż po Himalaje. Uprawiany w innych częściach świata o klimacie umiarkowanym, zdziczały w Australii i Nowej Zelandii. W Polsce pospolity na niżu w naturze, także nierzadki w uprawie; w stawach i oczkach wodnych.

Spis treści 1 Charakterystyka 2 Systematyka i zmienność 3 Nazwa 4 Ochrona 5 Zastosowanie 6 Grzybienie białe w literaturze, sztuce, heraldyce 7 Przypisy 8 Inne źródła 9 Linki zewnętrzne

[edytuj] Charakterystyka

Wygląd ogólny 

Roślina wodna, o grubych, pełzających, walcowatych kłączach. Jej liście i kwiaty unoszą się na wodzie.

Liście 

Liście pływające na powierzchni wody z długim ogonkiem (w zależności od głębokości wody nawet do 2,5 m). Unoszą się na powierzchni dzięki licznym komorom powietrznym w blaszce liściowej i ogonku oraz za sprawą śluzu wydzielanego przez włoski gęsto pokrywające spód liścia. Śluz ten chroni też liść przed wysychaniem. Liście są skórzaste, duże (do 30 cm średnicy), u nasady głęboko wycięte. W odróżnieniu od grzybieni północnych klapy u nasady liścia są zawsze rozchylone (u tego drugiego gatunku często zachodzą na siebie). Żyłki drugiego rzędu przy brzegu połączone ze sobą (cecha dobrze widoczna od spodu). Z wierzchu liście są zielone i pokryte woskiem, od spodu mają kolor fioletowy (cecha odróżniająca od liści grążela żółtego). Młode rośliny, przed rozwinięciem liści pływających, wykształcają delikatne, bladozielone liście o blaszce sercowatej.

Kwiaty 

Na długich szypułkach, pływające, białe, duże - do 12 cm średnicy. Są to największe kwiaty wśród gatunków roślin dziko występujących w Polsce. Pozbawione są miodników. Kielich jest czterodziałkowy, z działkami od zewnątrz zielonkawymi, od wewnątrz białymi. Płatki korony liczne (do 20), ułożone spiralnie i stopniowo przechodzące w liczne pręciki. Pręciki są prawie do połowy swojej długości zrośnięte z zalążnią, mają nitki różnej długości, a ich liczba może dojść do 125. Nitki nawet najbardziej wewnętrznych pręcików nie szersze od pylników. Znamię pojedynczego słupka jest żółte, płaskie (u grzybieni północnych wgłębione), zbudowane z 8-25 promieni (u grzybieni północnych jest ich 6-14). Roślina kwitnie od czerwca do października (do kwitnienia wymaga temperatury wyższej niż 18^oC). Kwiaty otwierają się tylko za dnia i są zapylane przez owady, choć występuje też samopylność. Mają delikatny, łagodny zapach i trwałość 3-4 dni.

Owoc 

Wielonasienny, jagodopodobny, zielony, z kolistą nasadą (u grzybieni północnych jest ona czworokątna). Owoce dojrzewają pod wodą. Po dojrzeniu odpadają od szypułki, przez jakiś czas unoszą się na wodzie, po czym pękają nieregularnie, uwalniając brunatnoczerwone nasiona o długości ok. 3,5 mm. Nasiona unoszą się na wodzie za sprawą błoniastej osnówki oraz śluzu wydzielanego przez komórki epidermy łupiny nasiennej (hydrochoria).

Kłącze 

Grube, pełzające, walcowate osiągające czasem 3 metry długości i 10 cm średnicy. Kłącze to zakorzenia się w dnie, czasami pełza po nim. Za sprawą kłącza roślina ma możliwość rozmnażania wegetatywnego.

Biotop 

Wody stojące lub wolno płynące. Hydrofit rosnący głównie na płytkich wodach, o głębokości nie przekraczającej 2 m, o dnie piaszczysto-mulistym lub mulistym, czasami torfowym. Spotkać go można w starorzeczach, stawach, przybrzeżnych strefach jezior, w wolno płynących wodach kanałów, zakolach rzek. Często występuje w zbiorowiskach z innymi roślinami wodnymi, szczególnie grążelem żółtym – w odróżnieniu od niego jednak wnika też w szuwary, gdzie z innymi roślinami tworzy zespoły roślin wodno-szuwarowych. Jest gatunkiem charakterystycznym dla zespołu roślinności Nuphareto-Nymphaetum albae. Masowe występowanie grzybieni w zbiorniku świadczy o zaawansowanym procesie jego wypłycania. Produkuje znaczną ilość biomasy, przy czym jednak duża jej część (liście i kwiaty) ulega szybkiemu rozkładowi. Wspólnie z grążelem żółtym i rdestnicą pływającą jest gatunkiem charakterystycznym dla zbiorników płytkich, zamulonych i chemicznie zasobnych.

Geofit – na zimę cała roślina obumiera, zimują tylko kłącza. Dobrze znosi okresowe wynurzenie.

[edytuj] Systematyka i zmienność

W naturze często tworzy mieszańce z grzybieniami północnymi = Nymphaea x borealis Camus.

Roślina dość zmienna, co wynika ze zróżnicowanego składu genowego roślin w poszczególnych populacjach (2n = 48, 64, 84, 96, 105, 112). Odmiany botaniczne we florze Polski^[1]:

• N. alba var. depressa Casp.
• N. alba var. minor DC. - o małych kwiatach (5–8 cm średnicy) i słabszym wzroście, liście do 20 cm średnicy.
• N. alba var. oviformis Casp.
• N. alba var. sphaerocarpa Casp.
• N. alba var. urceolata (Hentze) Casp.

W uprawie częste są kultywary, zwykle odmiany wyselekcjonowane, rzadziej oryginalne. Te pierwsze to zazwyczaj mieszańce z gatunkami obcymi (np. z grzybieniami południowoamerykańskimi N. mexicana i japońskimi N. tetragona). Rzadziej znajdowane są w naturze odmiany oryginalne, których przykładem jest N. alba 'Rubra', roślina o kwiatach czerwonych znaleziona w jeziorze Feyer w Szwecji. W uprawie popularne są grzybienie o kwiatach barwnych (w różnych odcieniach koloru czerwonego, różowego i żółtego) oraz odmiany o liściach przebarwionych na kolor fioletowoczerwony w całości lub w formie plam. Rośliny o kwiatach fioletowych i niebieskich to mieszańce z gatunkami tropikalnymi, które w naszych warunkach nie są w stanie przetrwać zim.

Nomenklatura uprawnych grzybieni o pochodzeniu mieszańcowym jest niejednolita z powodu częstego tworzenia nazw przez hodowców, bez podawania taksonów rodzicielskich. Między innymi najsłynniejszy twórca wielu odmian grzybieni - Francuz Joseph Bory Latour-Marcilac zmarł w 1911 r. nie ujawniając swoich sekretów krzyżowania. Często stosowana jest w związku z tym nazwa zbiorowa w odniesieniu do grzybieni ozdobnych N. x hybrida, hort.

Niezależnie od zmienności genetycznej grzybienie białe wytwarzają także formy siedliskowe (ekomorfozy):

• typową - w wodach stojących (zobacz: nymfeidy),
• podwodną – występującą w wodach płynących (o wydłużonych blaszkach liściowych),
• lądową – występująca w wysychających zbiornikach wodnych, lub wodach bardzo płytkich; forma lądowa ma małe, sztywne i ciemniejsze liście oraz drobne kwiaty.

[edytuj] Nazwa

Nazwa naukowa 

• Synonimy: Nymphaea minoriflora (Simonk.) E.D.Wissjul., Nymphaea occidentalis (Ostenf.) Moss, Castalia alba (L.) Wood.
• Pochodzenie: nazwa rodzajowa "Nymphaea" pochodzi z języka greckiego i oznacza roślinę należącą do nimf . Według starogreckiego podania roślina wyrosła z ciała nimfy zmarłej z powodu zazdrości o Heraklesa. Nazwa ta pojawia się dziełach Teofrasta i Dioskuridesa. Nazwa gatunkowa "alba" pochodzi z języka łacińskiego, oznacza "biały" i nawiązuje do barwy kwiatów ^[2].

Nazwa zwyczajowa

• Nazwa grzybienie białe w języku polskim jest rodzaju nijakiego w liczbie pojedynczej, często błędnie rozumiana jest jako liczba mnoga i rodzaj męski, dlatego też nieprawidłowa jest stosowana czasami nazwa: grzybień biały. Nazwa w liczbie pojedynczej pojawia się jednak w szeregu dawnych źródłach m.in. użyta została przez Józefa Rostafińskiego. Słowo "grzybień" odnosiło się także do żabiścieku pływającego i bobrka trójlistkowego. Zanim nazwy roślin zostały ustalone w piśmienictwie naukowym, nazwa "grzybienie" była także używana w odniesieniu do grążela żółtego (=grzybienie żółte)^[3].
• Pewne zamieszanie w nazewnictwie zwyczajowym wprowadził Władysław Kopaliński, który w "Słowniku wyrazów obcych i zwrotów obcojęzycznych"^[4] utożsamił "nenufary" z grążelami. Specjalistyczne źródła językowe^[3] i źródłosłów (arabskie określenie kwiatu lotosu, podobnego do grzybieni, nie do grążela) świadczą o jego pomyłce. Za sprawą dostępności słownika w Internecie może mieć ona wpływ na rozumienie tego słowa.
• O popularności i znaczeniu grzybieni świadczy mnogość nazw nadawanych temu gatunkowi przez ludzi. W języku angielskim ma on 15 nazw zwyczajowych, we francuskim - 44, w holenderskim - 81, w niemieckim - aż 105^[5]! Informacja ta tłumaczy dlaczego naukowcy na świecie stosują ujednolicone nazewnictwo naukowe taksonów.

[edytuj] Ochrona

Roślina na stanowiskach naturalnych objęta częściową ochroną gatunkową. Gatunek chroniony od 1949 r., do 2004 r. pod ochroną ścisłą.

[edytuj] Zastosowanie

• Roślina ozdobna
  • Uprawa:
    • Rozmnaża się przez podział kłącza, najlepiej w maju (z powodu ochrony prawnej nie wolno pozyskiwać do uprawy roślin z natury). Zaleca się sadzenie młodych roślin najpierw w wodzie płytkiej, do czasu rozwinięcia pierwszych liści. Do uprawy wybierać należy dobrze nasłonecznione oczka wodne i stawy (w cieniu rośliny kwitną słabo i kwiaty się nie rozwijają). Najlepszy efekt osiąga się przy sadzeniu grupowym lub masowym. Sadzić należy na dnie zbiornika, w żyznym ile bagiennym. W pojemnikach można uprawiać tylko odmiany karłowe.
  • Szkodniki i choroby:
    • Liście grzybieni są często i silnie zjadane przez larwy i owady dorosłe szarynki grzybieniówki Galerucella nymphaeae.
    • Częstą chorobą grzybieni jest grzybowa plamistość liści. Pojawia się ona zwykle pod koniec lata, zwykle po dłuższych okresach ciepłej i wilgotnej pogody. Powodują ją różne grzyby (Cercospora, Cladosporium, Phyllosticta), a w jej efekcie na liściach powstają brązowe plamy, z czasem dziury.
    • Uszkodzenia liści powstają także przy zroszeniu ich powierzchni wodą (przy silnym nasłonecznieniu).
• Roślina lecznicza
  • Surowiec zielarski: korzeń grzybienia - Radix Nymphaeae, kwiat grzybienia świeży - Flos Nymphaeae recens.
  • Skład chemiczny:
    • kłącza zawierają do 20% skrobi,
    • garbniki (kłącze),
    • glikozyd (nimfalina) (kłącze),
    • seskwiterpeny (nufarydyna, nufaramina, nufamina) (kłącze i kwiaty),
    • flawonoidy (kwiaty i liście, w których stwierdzono 25 flawonoidów),
    • kwasy organiczne (kwiaty).
  • Działanie lecznicze: wyciągi ze świeżych kwiatów są środkiem nasercowym i uspakajającym. Kłącza używano do pielęgnacji włosów. Z kwiatów produkowano wodę kwiatową. Korzenie ze związkami soli żelaza stosowane były do barwienia na intensywny kolor zielony. Stare kłącza farbują na kolor czarny.
  • Działanie toksyczne: Alkaloidy działają na ośrodkowy układ nerwowy człowieka i zwierząt gospodarskich, hamując korę mózgową^[6].
• Sztuka kulinarna: Jedne źródła podają, że kłącza są pożywne ze względu na skrobię i jadalne po przegotowaniu^[7], inne źródła ostrzegają przed substancjami toksycznymi ^[8].

[edytuj] Grzybienie białe w literaturze, sztuce, heraldyce

• Malownicze kwiaty grzybieni są nierzadkim motywem malarskim. Najsłynniejszą serię obrazów poświęcił tym kwiatom Claude Monet. Uwiecznił on uprawiane przez siebie przez 43 lata "lilie wodne" z Giverny pod Paryżem w cyklu obrazów pod nazwą Białych nenufarów (Les Nymphèas).
• Inni malarze, którzy przedstawiali grzybienie to m.in. Karl Hagemeister (Seerosen), Ernst Josephson (The Water Sprite).
• Grzybienie przedstawione są na witrażu świętego Franciszka z Asyżu w bazylice mniejszej 00. Franciszkanów w Krakowie, gdzie symbolizują żywioł Wody.
• Maria Dąbrowska uwieczniła nenufary w swej powieści Noce i dnie przedstawiając je jako najbardziej romantyczny bukiet (inspiracją dla tej sceny były okolice Piorunowa w powiecie łaskim).
• Jedną ze swych pierwszych powieści Juan Ramón Jiménez (laureat literackiej nagrody Nobla) zatytułował Nenufary.

• Siedem liści grzybieni białych o barwie czerwonej znajduje się na oficjalnej (od 1889 r.) fladze Fryzji. Flaga z liśćmi grzybieni wymieniana jest już w źródłach z XI w. Liście symbolizują siedem historycznych krain fryzyjskich, istniejących w wiekach VIII-XIV ^[9].

[edytuj] Przypisy

1. ↑ Jasiewicz Adam (red.) 1985. Flora Polski - Rośliny Naczyniowe. 4: 306 pp. Państwowe Wydawnictwo Naukowe, Warszawa-Kraków.
2. ↑ Rejewski M. 1996. Pochodzenie łacińskich nazw roślin polskich. Warszawa. ISBN 8305128687.
3. ↑ ^{3,0 3,1} Majewski E. 1889. Słownik nazwisk zoologicznych i botanicznych polskich. Nakładem Prenumeratorów, Warszawa.
4. ↑ Władysław Kopaliński. Słownik wyrazów obcych i zwrotów obcojęzycznych (pl). 2006. [dostęp 6 lutego 2007].
5. ↑ Bulletin The Ohio State University: No Less Sweet Because We Know Its Name.
6. ↑ Mowszowicz J. 1982. Przewodnik do oznaczania krajowych roślin trujących i szkodliwych. PWRiL, Warszawa. ISBN 8309006608.
7. ↑ Mowszowicz J. 1985. Przewodnik do oznaczania krajowych roślin zielarskich. PWRiL, Warszawa. ISBN 8309006829.
8. ↑ Łuczaj Ł. 2002. Dzikie rośliny jadalne Polski. Chemigrafia, Krosno. ISBN 8390463350.
9. ↑ Jarig Bakker. Friesland Province (The Netherlands) (en). 2006. [dostęp 5 lutego 2007].

[edytuj] Inne źródła

• Bernatowicz S., Wolny P. 1969. Botanika rybacka. PWRiL, Warszawa.
• Bernatowicz S., Wolny P. 1974. Botanika dla limnologów i rybaków. PWRiL, Warszawa.
• Hellwig Z. 1971. Byliny w parku i ogrodzie. PWRiL, Warszawa.
• Kłosowscy S. i G. 2001. Rośliny wodne i bagienne. Multico Oficyna Wydawnicza, Warszawa. ISBN 8370732488.
• Podbielkowski Z., Tomaszewicz H. 1982. Zarys hydrobotaniki. Wydanie 2. Państwowe Wydawnictwo Naukowe, Warszawa. ISBN 8301005661.

[edytuj] Linki zewnętrzne

Oczko wodne/Lilie wodne - informacje o odmianach hodowlanych i uprawie.