Klasyfikacja języków

Z Wikipedii

Masz nowe wiadomości (różnica z poprzednią wersją).

Istnieją dwa podstawowe sposoby klasyfikacji języków – klasyfikacja genetyczna i klasyfikacja strukturalna. Rzadziej stosowane są też klasyfikacje funkcjonalne.

Spis treści

1 Klasyfikacja genetyczna
2 Klasyfikacja strukturalna
3 Klasyfikacje funkcjonalne
4 Inne klasyfikacje
5 Zobacz też

[edytuj] Klasyfikacja genetyczna

Klasyfikacja genetyczna polega na ułożeniu języków wedle ich pokrewieństwa. Są one klasyfikowane w rodziny, podrodziny, grupy i podgrupy językowe, lub przedstawiane w postaci drzewa pokrewieństwa, podobnie jak się to robi w klasyfikacjach gatunków w biologii (zobacz: taksonomia, kladystyka, systematyka).

Klasyfikacja genetyczna w powyższym ujęciu dotyczy języków naturalnych, nie obejmuje natomiast języków sztucznych, jak np. esperanto czy język klingoński. Podział języków na naturalne i sztuczne jest zatem elementem nadrzędnym klasyfikacji genetycznej.

Jak dotąd udało się ustalić pokrewieństwo języków, które rozwinęły się ze wspólnego prajęzyka nie wcześniej niż ok. 9-10 tys. lat. Podejmowane są próby przekroczenia tej granicy, jednak jak dotąd przynoszą one wątpliwe rezultaty.

Dolną (współczesną) granicą klasyfikacji genetycznej języków jest próba jednoznacznego zdefiniowania różnicy pomiędzy językiem a dialektem. O uznaniu jakiejś mowy za język, raczej niż za dialekt innego (nadrzędnego) języka decydują w znacznie większym stopniu czynniki pozajęzykoznawcze, niż ściśle lingwistyczne czy językoznawcze. Przykładem mowy o nieustalonym statusie jest kaszubszczyzna, uznawana przez niektórych specjalistów za dialekt języka polskiego, a przez innych za odrębny język. Także wśród użytkowników mowy kaszubskiej nie ma jednomyślności na powyższy temat; Ministerstwo Edukacji RP uznało ostatecznie w 1996 r. kaszubszczyznę za odrębny język regionalny. Z drugiej strony język chiński oficjalnie (i przez większość użytkowników) uznawany jest za jeden język o dużej liczbie dialektów, pomimo że całkowicie wzajemnie niezrozumiałych, a specjaliści uznają go za raczej zespół języków.

Inne dolne jednostki klasyfikacji genetycznej to narzecze, L-complex, gwara, żargon, socjolekt, idiolekt).

Zobacz też: lista języków świata w klasyfikacji genetycznej.

[edytuj] Klasyfikacja strukturalna

Natomiast różne klasyfikacje strukturalne dzielą języki zależnie od pewnych cech struktury. Najczęściej stosowane kryteria to:

[edytuj] Interakcje między morfemami

języki izolujące (analityczne) – większość pojedynczych morfemów może być samodzielnymi wyrazami. Najbardziej typowym przykładem jest język chiński. Mniej typowym jest język angielski.
języki aglutynacyjne – typowy wyraz to jeden morfem znaczeniowy i jeden lub więcej morfemów gramatycznych, z których każdy ma określoną pojedynczą funkcję, a ich wybór w niewielkim stopniu zależy od morfemu bazowego. Przykładem mogą być język turecki, węgierski, fiński, estoński. Mniej typowe języki aglutynacyjne to język japoński i esperanto. Wymarły język etruski też był aglutynacyjny.
języki fleksyjne (inaczej syntetyczne) – wyraz składa się zwykle z jednego morfemu znaczeniowego i jednego lub więcej morfemów gramatycznych, które bardzo często spełniają więcej niż jedną funkcje gramatyczną, i spełniają ją tylko przy pewnej grupie morfemów bazowych. Typowe przykłady to polski i łacina.
języki alternacyjne – w których funkcję gramatyczną spełniają alternacje samogłosek, czyli wymiany samogłosek zachodzące wewnątrz morfemu. Rdzeń spółgłoskowy pozostaje bez zmian. Typowym przykładem są tu języki semickie.
języki polisyntetyczne – w których elementy morfologiczne łączą w sobie liczne funkcje, np. jednoczesne określenie podmiotu i dopełnienia przez jeden afiks, a jednocześnie nie ma ściśle okreslonej kategorii części mowy: każdy morfem znaczeniowy posiada szerokie pole znaczeniowe dookreślane przez licznie dołączane morfemy kategoryzujące (gramatyczne), i pełni funkcję czasownikową lub rzeczownikową wyłącznie w zależności od użytych morfemów gramatycznych. Wiele morfemów znaczeniowych i gramatycznych może być łączonych ze sobą a jeden język polisyntetyczny niejednokrotnie wykorzystuje równocześnie techniki właściwe dla wszystkich wcześniej wymienionych typów języków. Typowym przykładem są tu języki Eskimosów i Indian Ameryki Północnej, w których często zdanie składa się z tylko jednego, bardzo długiego wyrazu, a liczba możliwych wyrazów jest nieokreślona (praktycznie nieskończona).

[edytuj] Szyk wyrazów w zdaniu

W większości języków istnieją zdania, które można podzielić na podmiot (S, od łac. subjectum, ang. Subject), orzeczenie (V, od łac. verbum, ang. Verb) i dopełnienie (O, od łac. objectum, ang. Object), choć często typowe zdanie nie zawiera ich wszystkich, lub zawiera w formie złączonej, np. informacje o podmiocie mogą być zawarte w końcówce czasownika. Zwykle pewna kolejność tych 3 elementów w zdaniu jest dominująca. W językach pozycyjnych reguła ta jest przestrzegana bardzo ściśle, w językach fleksyjnych nie musi być tak rygorystyczna, ale i tak decyduje o budowie typowego zdania wypowiedzianego bez kładzenia nacisku na któryś z wyrazów. Np. w języku polskim naturalnym szykiem będzie Cezar zbudował most, podczas gdy w łacinie powiedzielibyśmy raczej Caesar pontem fecit czyli Cezar most zbudował. Polski jest więc językiem typu SVO (podmiot - orzeczenie - dopełnienie), zaś łacina reprezentuje typ SOV (podmiot - dopełnienie - orzeczenie).

Okazuje się, że w językach świata spotykamy każdą z następujących 6 możliwych permutacji pozycji tych trzech istotnych elementów budowy zdania, przy czym w niewielu językach dopełnienie występuje przed podmiotem. Niezbyt często też orzeczenie występuje na początku zdania:

Podmiot Orzeczenie Dopełnienie (SVO) - jeden z dwóch najpopularniejszych szyków; m.in. polski, angielski, chiński,
Podmiot Dopełnienie Orzeczenie (SOV) - drugi najpopularniejszy szyk; m.in. łacina, japoński, koreański
Orzeczenie Podmiot Dopełnienie (VSO) - m.in. walijski, arabski
Orzeczenie Dopełnienie Podmiot (VOS) - m.in. malgaski,
Dopełnienie Orzeczenie Podmiot (OVS) - Hixkaryana,
Dopełnienie Podmiot Orzeczenie (OSV) - Apurinatilde.

Istnieją języki, które przy analitycznych (wielowyrazowych) formach czasownika stosują inny szyk wyrazów niż przy formach syntetycznych (jednowyrazowych). Inny szyk może obowiązywać także w zdaniu głównym (nadrzędnym), inny w zdaniu podrzędnym. Tak zachowują się m.in. niemiecki ("Ich habe einen Fuchs im Wald gesehen" - *"Ja mam lisa w lesie widzianego", gdzie gesehen jest formą czasownika głównego), holenderski ("Hans vermoedde dat Jan Piet Marie zag leren zwemmen" - *"Hans podejrzewał, że Jan Piet Marie widział uczyć pływać"), walijski ("Mae'r gwirio sillafu wedi'i gwblhau" - *"Jest sprawdzanie pisowni po zakończyć"). W językach tego rodzaju typologia jest oparta na syntetycznych formach czasownika lub na pozycji słowa posiłkowego. Niemiecki jest zatem językiem typu SVO (podmiot znajduje zwykle się na pierwszym miejscu, a czasownik posiłkowy na drugim w typowym zdaniu głównym, np. "Ich habe einen Fuchs im Wald gesehen"), podobnie walijski jest językiem typu VSO, gdyż szyk orzeczenie - podmiot - dopełnienie obowiązuje w zdaniu głównym.

Niemiecki i holenderski są też zaliczane do specjalnego typu języków, dla których charakterystyczny szyk V2, to znaczy takich języków, w których odmienna forma czasownika pojawia się w zdaniu zawsze na drugim miejscu.

We wszystkich językach szyk morfemów ma znaczącą rolę. Nie zawsze jednak ma ją szyk wyrazów. Na przykład w języku polskim pary morfem tematu + morfem "końcówka rzeczownika" mogą poruszać się dość dowolnie w zdaniu, nie można tego jednak powiedzieć o którymś z tych morfemów z osobna.

[edytuj] Strukturalne zróżnicowanie argumentów predykatów

Inną znaną klasyfikacją typologiczną jest podział języków według stosunków morfosyntaktycznych - w najbardziej uproszczonej wersji na akuzatywne (zob. biernik) i ergatywne (zob. ergativus). Jeżeli język posiada przypadki, podział ten oparty na tym, czy podmiot w zdaniu nieprzechodnim używa tego samego przypadka, co podmiot w zdaniu przechodnim, czy też może tego, co dopełnienie. Jeżeli dany język nie posiada przypadków, ale ma ustalony szyk SVO lub OVS, zaliczenie do typu akuzatywnego lub ergatywnego jest możliwe poprzez porównanie tego szyku z szykiem zdania nieprzechodniego.

Wiele języków wykazuje charakter mieszany, akuzatywno-ergatywny, np. ma ergatywną morfologię, ale akuzatywną składnię. Istnieją języki, zwane aktywnymi, w których niektóre czasowniki nieprzechodnie ("aktywne") wymagają podmiotu w takim przypadku, jak podmiot zdania przechodniego, a inne czasowniki nieprzechodnie ("statyczne") - w takim przypadku jak dopełnienie. Wreszcie są też języki, które ograniczają ergatywną składnię i morfologię do pewnych kontekstów (zjawisko to określa się terminem ergatywność rozszczepiona), zwykle do określonej osoby podmiotu lub dopełnienia, albo też do określonego czasu lub aspektu czasownika (np. język gruziński cechuje składnia ergatywna, jeżeli czasownik użyty jest w czasie przeszłym określanym jako aoryst, poza tym tylko niektóre czasowniki mają składnię ergatywną).

Według bardziej rozbudowanej wersji wyróżnia się:

języki nominatywne – podmiot zdania z czasownikiem nieprzechodnim traktują tak samo jak podmiot zdania z czasownikiem przechodnim. Do tej grupy należą wszystkie języki indoeuropejskie, łącznie z językiem polskim.
języki ergatywne – podmiot zdania z czasownikiem nieprzechodnim traktują tak samo jak dopełnienie zdania z czasownikiem przechodnim. Do tej grupy należą np. język baskijski, język czeczeński i język dyirbal.
języki aktywne
języki trójdzielne
pozostałe

[edytuj] Ligi językowe

Języki, genetycznie ze soba niepowiązane, które wskutek wielowiekowego obcowania ze sobą upodobniły się do siebie pod względem strukturalnym (a nie tylko w aspecie licznych zapożyczeń słownictwa), łączy się w w tzw. ligi językowe, np. liga bałkańska obejmująca m.in. bułgarski, rumuński, serbski, nowogrecki i albański, czy liga rokytnicka, obejmująca języki polski, litewski, ukraiński, białoruski, żydowski jidysz oraz cygański czyli romski (romani).

[edytuj] Klasyfikacje funkcjonalne

Istnieją dwa typy klasyfikacji funkcjonalnej, ze względu na liczbę i rodzaj uzytkowników danego języka. Pierwsza klasyfikacja funkcjonalna dzieli języki na żywe (zdolne do zaspokajania bieżących potrzeb komunikacji określonej grupy ludności, która posługuje się nim od urodzenia, np. język polski), martwe (kiedyś żywe, ale obecnie nie posiadające już żadnych użytkowników "od urodzenia", np. język sumeryjski), wegetujące (takie, które jeszcze używane są przez niewielkie grupy ludności, ale raczej się już nie rozwijają, nie dostosowuja do bieżących potrzeb, np. używane przez wieki tylko przez elity, jak sanskryt, czy esperanto w niektórych kręgach tzw. denaskaj esperantistoj, czy zagrożone wymarciem, jak język jukagirski, gdyż większość Jukagirów młodego pokolenia uległa rusyfikacji) i odrodzone (języki pierwotnie martwe lub wegetujące, obecnie ponownie żywe wskutek decyzji politycznej zaakceptowanej przez ludność, np. język nowohebrajski; podejmowane próby odrodzenia innych martwych języków, np. języka kornickiego, raczej nie odnoszą sukcesu z powodu braku użytkowników).

Druga klasyfikacja funkcjonalna dzieli języki na narodowe lub etniczne (czyli używane przez określne grupy etniczne; tzw. etnolekty), oraz na wehikularne, służace wyłącznie komunikacji pomiędzy różnymi grupami etnicznymi (tzw. pidżiny, kreole i interlingwy i in.). Z kolei etnolekty dzieli się na języki lokalne, regionalne, narodowe i ponadnarodowe.

[edytuj] Inne klasyfikacje

Można dzielić jeszcze języki na piśmienne i niepiśmienne; na języki zwarte (posiadające określone terytorium) i rozproszone (diasporowe i ludów migrujących i koczowniczych; na języki nieoficjalne, oficjalne urzędowe i kongresowe itp.