Order Virtuti Militari
Z Wikipedii
 |
|
|
|
|
|
|
Order Virtuti Militari (łac. Cnocie wojskowej - (męstwu) dzielności żołnierskiej) – to najwyższe polskie odznaczenie wojskowe, nadawane za wybitne zasługi bojowe. Ustanowiony przez króla Stanisława Augusta Poniatowskiego 22 czerwca 1792 dla uczczenia zwycięstwa w bitwie pod Zieleńcami w czasie wojny polsko-rosyjskiej 1792. Obecnie Order Virtuti Militari może być nadawany, podczas wojny lub 5 lat po jej zakończeniu, przez prezydenta Polski na wniosek Kapituły Orderu Wojennego Virtuti Militari, na czele której stoi gen. bryg. w st. spocz. Stanisław Nałęcz-Komornicki.
Spis treści |
[edytuj] Historia
[edytuj] Okres 1792–1794
Ostatni król Polski Stanisław August Poniatowski ustanowił order Virtuti Militari w 1792 roku, po rozpoczęciu wojny polsko-rosyjskiej przeciwko konfederacji targowickiej, w obronie Konstytucji 3 Maja, wobec groźby interwencji wojsk carycy Katarzyny. W raporcie pisanym do króla po zwycięskiej bitwie pod Zieleńcami w dniu 18 czerwca 1792, dowodzący nią książę Józef Poniatowski zażądał szybkiego wprowadzenia nowego orderu wojennego. Król zareagował natychmiast, ponieważ już od jakiegoś czasu nosił się z zamiarem ustanowienia takiego odznaczenia. Pierwsze nadania miały miejsce 22 czerwca 1792, a wręczenie medali nastąpiło 25 czerwca 1792 w Ostrogu na Wołyniu, gdzie znajdował się obóz wojsk wiernych królowi. Udekorowano nimi 15 oficerów i żołnierzy biorących udział w bitwie pod Zieleńcami, którzy, po ustanowieniu statutu, mieli stworzyć pierwszy skład kapituły orderu.
Miał on wtedy dwie klasy:
- złotą – dla generałów i oficerów;
- srebrną – dla podoficerów i szeregowych.
Prawdopodobnie na przełomie sierpnia i września 1792, gdy do Warszawy powrócił ks. Józef Poniatowski, ustanowiono statut orderu, jednocześnie zmieniono jego kształt na formę krzyża (forma ta z pewnymi zmianami utrzymała się do dziś). Statut orderu został opracowany na podstawie statutu austriackiego Orderu Wojskowego Marii Teresy. Order miał dzielić się na pięć klas:
- I klasa – Krzyż Wielki z Gwiazdą,
- II klasa – Krzyż Komandorski,
- III klasa – Krzyż Kawalerski,
- IV klasa – Medal Złoty,
- V klasa – Medal Srebrny.
Podział na klasy zachował się do dziś. W myśl statutu order miał być nadawany przez kapitułę orderu, w której skład mieli wejść kawalerowie tego orderu w kolejności ich nadania. Pierwszy jej skład mieli stanowić odznaczeni po bitwie pod Zieleńcami:
- gen. lejtnant ks. Józef Poniatowski,
- gen. lejtnant Tadeusz Kościuszko,
- gen. mjr Michał Wielhorski,
- gen. mjr Stanisław Mokronowski,
- brygadier ks. Eustachy Sanguszko,
- płk Józef Poniatowski
- płk Michał Chomentowski,
- gen. mjr Józef Zajączek,
- mjr Mikołaj Bronikowski,
- mjr Józef Szczutowski,
- ppłk Ludwik Kamieniecki,
- por. Michał Cichocki,
- por. Ludwik Metzel,
- szef szwadronu Bartłomiej Giżycki.
W 1792 r. statut orderu nie został zastosowany w praktyce, gdyż po przystąpieniu króla do konfederacji targowickiej przestano go nadawać. 29 sierpnia 1792 r., w Lubomlu, konfederacja targowicka ogłosiła uniwersał zakazujący noszenia orderu pod groźbą surowych kar, włącznie z utratą rang wojskowych, oraz zażądała jego zwrotu. 23 listopada 1793 r. sejm grodzieński uchylił uniwersał konfederacji i przywrócił order jako odznaczenie wojskowe, lecz 7 stycznia 1794 r. – na skutek presji carycy Rosji Katarzyny II Rada Nieustająca unieważniła order i zakazała jego noszenia.
Za kampanię 1792 r. zostało odznaczonych medalami złotymi 63 oficerów i generałów, a medalami srebrnymi – 290 podoficerów i szeregowych. Łącznie za panowania Stanisława Augusta Poniatowskiego odznaczono 526 osób:
- Krzyżem Komandorskim – 1,
- Krzyżem i Medalem Złotym – 85,
- Krzyżem i Medalem Srebrnym – 440.
[edytuj] Okres 1806–1815
W 1806 generał lejtnant ks. Józef Poniatowski rozpoczął starania o przywrócenie w oddziałach polskich walczących w wojskach napoleońskich polskiego orderu wojennego. Miano go rozpocząć nadawać za udział w kampaniach włoskiej, francuskiej i polskiej w latach 1806–1807, lecz dopiero 26 grudnia 1806 dekret króla saskiego i księcia warszawskiego Fryderyka Augusta otworzył drogę do jego nadawania. Wówczas to ostatecznie ustalił się obowiązujący do dziś podział orderu:
- I klasa – Krzyż Wielki (z gwiazdą),
- II klasa – Krzyż Komandorski,
- III klasa – Krzyż Kawalerski,
- IV klasa – Krzyż Złoty,
- V klasa – Krzyż Srebrny.
W myśl statutu order otrzymał nazwę „Order Wojskowy Księstwa Warszawskiego”. Statut początkowo określał, że ordery wyższych klas otrzymywali automatycznie oficerowie w zależności od rangi. I tak Krzyż Komandorski (II klasa) otrzymywał generał dywizji, Krzyż Kawalerski (III klasa) – generał brygady, pułkownik i major. Poszczególni dowódców mogli przyznawać określone ordery swoim oficerom i żołnierzom – były to krzyże III, IV i V klasy. I tak dowódcy otrzymali: dowódcy Legii – 6 Krzyży Kawalerskich, 3 Krzyże Złote, pułku piechoty – 4 Krzyże Kawalerskie, 4 Krzyże Złote, 6 Krzyży Srebrnych, dowódca batalionu artylerii – 2 Krzyże Kawalerskie, 2 Krzyże Złote, 3 Krzyże Srebrne. Ponadto minister wojny Księstwa Warszawskiego miał w dyspozycji 6 Krzyży Kawalerskich i 6 Krzyży Złotych.
Również Fryderyk August jako książę warszawski mógł nadawać order bez żadnych ograniczeń. Po pierwszym okresie nadawania orderu ten sposób nadawania orderów niejako automatycznie został zmieniony i od rozkazu z 22 lutego 1808 ministra wojny Księstwa Warszawskiego, ks. Józefa Poniatowskiego, zaczęto go nadawać za konkretne jednostkowe czyny bohaterskie na polu walki. 10 października 1812 został wydany w sprawie orderu ostatni dekret, w myśl którego każdy podoficer i szeregowy odznaczony Krzyżem Złotym lub Srebrnym miał prawo pobierać roczną pensję, do czasu awansu na oficera, lub w przypadku zwolnienia ze służby wojskowej – dożywotnio.
W okresie Księstwa Warszawskiego wykształcił się również sposób nadawania i wręczania orderu jako szczególnej uroczystości odbywającej się przed frontem jednostki, w której służy odznaczony żołnierz.
W sumie w okresie Księstwa Warszawskiego nadano łącznie 2569 orderów Virtuti Militari, w tym:
- I klasy – Krzyż Wielki – 2,
- II klasy – Krzyż Komandorski – 10,
- III klasy – Krzyż Kawalerski – 504,
- IV klasy – Krzyż Złoty – 23,
- V klasy – Krzyż Srebrny – 1130.
Krzyżem Wielkim odznaczono:
- gen. księcia Józefa Antoniego Poniatowskiego (25 lutego 1809),
- marszałka Francji Louis'a Nicolasa Davouta (22 marca 1809).
Krzyżem Komandorskim odznaczono:
- gen. dyw. Józefa Zajączka (1 lutego 1808),
- gen. dyw. Jana Henryka Dąbrowskiego (6 marca 1808),
- gen. bryg. Stanisława Fiszera (22 sierpnia 1809),
- gen. bryg. Michała Sokolnickiego (22 sierpnia 1809),
- gen. bryg. Aleksandra Rożnieckiego (22 sierpnia 1809),
- gen. bryg. Józefa Grzegorza Chłopickiego (26 listopada 1810),
- gen. dyw. Karola Kniaziewicza (17 listopada 1812),
- gen. bryg. Amilkara Kosińskiego (17 listopada 1812),
- gen. bryg. Ludwika Michała Paca (1 października 1813),
- gen. bryg. Mikołaja Bronikowskiego (data nieustalona).
Joanna Żubr, sierż. piechoty z 4. kompanii 2. batalionu 2. Pułku Piechoty Legionów, była pierwszą kobietą, która została odznaczona orderem Virtuti Militari. Otrzymała ona odznaczenie V klasy – Medal Srebrny za udział w szturmie Zamościa w dniach 19–20 maja 1809.
[edytuj] Okres 1815–1831
Po utworzeniu Królestwa Polskiego na mocy Konstytucji Królestwa Polskiego order przy zachowaniu statutu otrzymał nazwę Order Wojskowy Polski. W myśl jego statutu nadawano ten order uczestnikom kampanii 1812, 1813 i 1814. Wnioski w sprawie orderów rozpatrywała specjalna Komisja Rządowa Wojny. Na mocy dekretu z 5 czerwca 1817 utrzymano przywilej dożywotniej pensji dla podoficerów i szeregowych a dodatkowo oficer odznaczony tym medalem nabywał prawo do uzyskania szlachectwa. W sumie nadano 1213 orderów, a proces nadawania zakończono około roku 1820.
Po wybuchu powstania listopadowego wznowiono nadawanie orderu, który otrzymał uchwałą Sejmu z 19 lutego 1831 nazwę Order Virtuti Militari. Pierwsze nadanie orderu nastąpiło 3 marca 1831, a ostatnie najprawdopodobniej w październiku 1831, bo ostatni naczelny dowódca powstania listopadowego gen. dyw. Maciej Rybiński nadawał ordery na emigracji już po upadku powstania. Po klęsce powstania car Rosji Mikołaj I zniósł order, ustanawiając 31 grudnia 1831 Polski Znak Honorowy, którego odznaka była kopią Orderu Virtuti Militari, lecz nie było to odznaczenie w rozumieniu orderu wojennego, a już na pewno nie polskie.
W okresie powstania listopadowego uhonorowano ogółem 3863 osoby, w tym:
- II klasy – Krzyżem Komandorskim – 1
- III klasy – Krzyżem Kawalerskim – 105
- IV klasy – Krzyżem Złotym – 1794
- V klasy – Krzyżem Srebrnym – 1963
Jedyny Krzyż Komandorski otrzymał gen. dyw. Jan Skrzynecki za bitwę pod Wawrem i Dębem Wielkim. Uhonorowano także trzy kobiety Krzyżami Srebrnymi (V klasy): Józefę Kluczycką – st. felczerkę 10. Pułku Piechoty Liniowej, Józefę Daniel z Mazurkiewiczów Rostkowską – st. asystenta chirurga z 10. Pułku Piechoty Liniowej oraz Bronisławę Czarnowską – kadeta z 1. Pułku Jazdy Augustowskiej. Order otrzymał także m.in. syn Napoleona I i Walewskiej – Aleksander Colonna-Walewski.
[edytuj] Okres 1918–1939
Po odzyskaniu niepodległości w 1918, Sejm Ustawodawczy Rzeczypospolitej Polskiej ustawą z 1 sierpnia 1919 wskrzesił order ustanowiony w 1792 przez króla Polski Stanisława Augusta Poniatowskiego, nadając mu nazwę Orderu Wojskowego Virtuti Militari. Zgodnie z ustawą przywrócone zostało dawne znaczenie orderu jako nagrody [...] czynów wybitnego męstwa i odwagi, dokonanych w boju i połączonych z poświęceniem się dla dobra Ojczyzny[...]. Restytuowany order zachował dawny, wprowadzony w okresie Księstwa Warszawskiego, podział na pięć klas oraz ich nazwy. W ustawie określono podstawowe parametry orderu, zasady jego noszenia, kwalifikacje czynów, za które żołnierze mogli otrzymać poszczególne klasy orderu oraz prawa i przywileje odznaczonych.
I tak w ustawie ustalono, że żołnierz mógł otrzymać order poszczególnej klasy za następujące czyny:
- Krzyż Wielki z Gwiazdą – I klasy – wódz za zwycięstwo w walnej bitwie, zakończonej zupełną porażką nieprzyjaciela lub za bohaterską obronę, która rozstrzygnęła o losach operacji strategicznych;
- Krzyż Komandorski – II klasy – dowódca za zwycięstwo taktyczne lub mężną i skuteczną obronę trudnej pozycji;
- Krzyż Kawalerski – III klasy – oficer, podoficer lub szeregowy, posiadający już Krzyż Złoty (IV klasy) za umiejętne kierowanie oddziałem, połączone z czynem wybitnego męstwa i z narażeniem życia;
- Krzyż Złoty – IV klasy – oficer, za umiejętne dowodzenie oddziałem, połączone z osobistym czynem wybitnego męstwa i z narażeniem życia lub podoficer względnie szeregowy, posiadający już Krzyż Srebrny (V klasy) za czyn wybitnego męstwa, połączony z narażeniem życia;
- Krzyż Srebrny – V klasy – oficer, podoficer lub szeregowy za czyn wybitnego męstwa, połączony z narażeniem życia.
Sejm Rzeczypospolitej Polskiej postanowił m.in., że każdy kawaler orderu (bez względu na klasę i inne pobory otrzymywane z tytułu wykonywanej pracy) będzie otrzymywał dożywotnio roczną pensję orderową w wysokości 300 zł. Ponadto przyznano im przywilej pierwszeństwa przy przydziale ziemi, przy obejmowaniu posad rządowych, przy przyjmowaniu do zakładów dla inwalidów oraz uzyskiwaniu dla dzieci miejsc stypendialnych w rządowych placówkach oświatowych i zakładach wychowawczych. Kawalerowie orderu Virtuti Militari mieli także prawo do honorów ze strony wojskowych równych stopniem, a nie posiadających orderu. Podoficerowie i szeregowi odznaczeni tym Krzyżem mieli prawo awansowania na stopień oficerski, o ile posiadali odpowiednie kwalifikacje. Awansowani na tych warunkach podoficerowie i szeregowi zachowywali wszystkie prawa oficerów służby czynnej. Jednakże byli zobowiązani w ciągu roku po zakończeniu wojny złożyć stosowny egzamin na stopień oficera rezerwy.
Wszyscy odznaczeni Orderem Virtuti Militari tworzyli zgodnie z ustawą braterski zespół pod nazwą Zgromadzenie Kawalerów Orderu Virtuti Militari z Kanclerzem Orderu i Kapitułą na czele. Kapitułę tworzyło dwunastu najstarszych kolejnością kawalerów czterech klas starszych (po trzech z każdej klasy). Przewodniczącym Kapituły z tytułem Kanclerza mógł być najstarszy klasą i kolejnością kawaler orderu (był nim marszałek Józef Piłsudski, jako jedyny Polak odznaczony Krzyżem Wielkim z Gwiazdą). Decyzja o nadaniu orderu od 1920 należała do Naczelnika Państwa, przy czym I, II i III klasę nadawał on na wniosek Kapituły, a klasę IV i V – na wniosek dowództwa dywizji (samodzielnych jednostek szczebla taktycznego). Ustawa z 1919 ustanowiła Święto Orderu na dzień 3 maja.
1 stycznia 1920 Naczelnik Państwa i Wódz Naczelny Józef Piłsudski powołał pierwszą Tymczasową Kapitułę Orderu, w skład której weszli:
- marsz. Józef Piłsudski – przewodniczący,
- gen. broni Józef Haller,
- gen. por. (gen. dyw.) Wacław Iwaszkiewicz-Rudoszański,
- gen. ppor. (gen. bryg.) Jan Romer,
- gen. ppor. (gen. bryg.) Edward Rydz-Śmigły,
- gen. ppor. (gen. bryg.) Franciszek Latinik,
- płk Mieczysław Kuliński,
- płk Stanisław Skrzyński,
- mjr Mieczysław Mackiewicz,
- kpt. Andrzej Kopa,
- kpt. Adam Koc.
22 stycznia 1920 w rocznicę wybuchu powstania styczniowego odbyła się pierwsza dekoracja Krzyżami Srebrnymi, uhonorowano nimi wtedy wszystkich członków kapituły. Najmłodszym kawalerem tego orderu został wówczas pośmiertnie 13-to letnie Orlę Lwowskie Antoś Petrykiewicz. Następne nadania odbywały się w kolejnych latach. Ostatecznie w 1923 przyznawanie orderów zakończono.
24 listopada 1922 powołano nową Kapitułę Orderu w składzie:
- marsz. Józef Piłsudski, odznaczony orderem I, II i V klasy,
- gen. broni Zygmunt Zieliński, odznaczony orderem II i V klasy,
- gen. broni Tadeusz Rozwadowski, odznaczony orderem II i V klasy,
- gen. broni Stanisław Szeptycki, odznaczony orderem II i V klasy,
- gen. dyw. Edward Rydz-Śmigły, odznaczony orderem II i V klasy,
- gen. dyw. Stanisław Haller, odznaczony orderem II i V klasy,
- gen. dyw. Jan Romer, odznaczony orderem II i V klasy,
- płk Stefan Dąb-Biernacki, odznaczony orderem III, IV i V klasy,
- ppłk Gustaw Paszkiewicz, odznaczony orderem III, IV i V klasy,
- mjr Zygmunt Piasecki, odznaczony orderem IV i V klasy,
- ppłk Kazimierz Rybicki, odznaczony orderem IV i V klasy,
- sierż. Kazimierz Sipika, odznaczony orderem IV i V klasy,
- st. sierż. Stanisław Jakubowicz, odznaczony IV i V klasy.
25 marca 1933 Sejm RP uchwalił nową ustawę o Orderze Virtuti Militari, którą ogłoszono 8 maja tegoż roku. Ustawa przeniosła Święto Orderu na 11 listopada oraz zmieniła jego nazwę na Order Wojenny Virtuti Militari (a nie jak dotychczas: „Wojskowy”). Wprowadzone zostały zmiany w wyglądzie odznak orderowych, precyzyjniej określono warunki przyznawania poszczególnych klas orderu, uzależnione od funkcji odznaczonego i kwalifikacji czynu. I tak poszczególne klasy orderu mogły być przyznawane w następujący sposób:
- Krzyż Wielki – I klasa – mógł otrzymać naczelny wódz za zwycięską wojnę, wyjątkowo już po jej zwycięskim zakończeniu dowódca armii lub wyższy dowódca za całokształt pracy wojennej przy wykazaniu się wybitnymi wynikami w poszczególnych kampaniach;
- Krzyż Komandorski – II klasa – mógł otrzymać dowódca armii albo wyższy dowódca, wyjątkowo dowódca grupy, dywizji lub równorzędny, za śmiałe i pełne inicjatywy prowadzenie operacji wojennej, mając duże znaczenie dla przebiegu wojny jak również oficerowi, który przyczynił się wybitnie do rozstrzygającego zwycięstwa;
- Krzyż Kawalerski – III klasa – mógł być nadany dowódcy oddziału do dowódcy armii włącznie za nadzwyczajne czyny bojowe lub wybitną inicjatywę, połączoną z umiejętnym i skutecznym dowodzeniem, a wyjątkowo mógł być przyznany oficerowi sztabu za współpracę z dowódcą, jeżeli ta współpraca przyczyniła się do rozstrzygającego zwycięstwa w bitwie;
- Krzyż Złoty – IV klasa – mógł być nadany żołnierzowi, który posiadał już Krzyż Srebrny (w wyjątkowych przypadkach ten warunek mógł być pominięty) za umiejętne i skuteczne dowodzenie oddziałem do dywizji włącznie lub za wybitną inicjatywę, zapewniającą duży sukces bojowy;
- Krzyż Srebrny – V klasa – mógł być nadany dowódcy za śmiały i pełen inicjatywy czyn bojowy połączony ze skutecznym i umiejętnym dowodzeniem, a także żołnierzowi, który swoim przykładem wpłynął na towarzyszy, doprowadzając ich do wybitnego czynu bojowego lub sam dał przykład niezwykłego męstwa. Krzyżem Srebrnym mogły być także odznaczane za niezwykłe męstwo osoby cywilne, oddziały, miasta i inne zbiorowości.
Prawo nadawania orderu w czasie wojny przysługiwało Wodzowi Naczelnemu, a po zawarciu pokoju byłemu Naczelnemu Wodzowi, przy czym I, II i III klasa miała być przyznana na wniosek Kapituły Orderu, a klasa IV i V na wniosek dowódców oddziałów. Kapitułę pod przewodnictwem Kanclerza, mieli tworzyć kawalerowie II, III, IV i V klasy w liczbie dwunastu (po trzech z każdej klasy), powoływani w czasie pokoju przez generalnego inspektora sił zbrojnych, a w czasie wojny przez Naczelnego Wodza. Do składu Kapituły wchodzili z urzędu także wszyscy kawalerowie I klasy. Kapituła Orderu miała być w 1/3 części odnawiana co dwa lata. Funkcję Kanclerza Orderu powierzono kawalerowi I lub II klasy Orderu, mianowanego w czasie wojny przez Naczelnego Wodza, a w czasie pokoju przez generalnego inspektora sił zbrojnych.
Kawalerowie Orderu – obywatele polscy – tworzyli, jak poprzednio, "braterski zespół" pod nazwą Zgromadzenie Kawalerów Orderu Wojennego Virtuti Militari. Przysługiwały im, bez względu na klasę, te same uprawnienia, jakie nadano w ustawie z 1919, z tym że podoficer odznaczony Krzyżem Złotym mógł być mianowany do stopnia podporucznika, a szeregowiec – tylko do stopnia sierżanta.
Nowa ustawa z 1933 rozszerzała ponadto zakres przywilejów. Kawalerowie Orderu Virtuti Militari otrzymali dodatkowo uprawnienia do 80% zniżki kolejowej oraz leczenia na koszt skarbu państwa, jeżeli choroba była skutkiem służby wojskowej w czasie wojny. Państwo polskie było zobowiązane również dostarczyć im pracy, zapewniającej godne utrzymanie, natomiast niezdolni do pracy i nie mający odpowiednich warunków materialnych otrzymywali zaopatrzenie jak dla osób szczególnie zasłużonych. Ponadto od 1933 roczna pensja orderowa w wysokości 300 zł była zwolniona od wszelkich podatków i nie mogła być zajęta sądownie.
Ogółem w II Rzeczypospolitej (do 1 września 1939) nadano 6589 Orderów Wojennych Virtuti Militari, w tym:
- Krzyży Wielkich z gwiazdą (I klasy) – 6 (w tym 5 cudzoziemcom),
- Krzyży Komandorskich (II klasy) – 19 (w tym 7 cudzoziemcom),
- Krzyży Kawalerskich (III klasy) – 14 (w tym 11 cudzoziemcom),
- Krzyży Złotych (IV klasy) – 50 (w tym 43 cudzoziemcom),
- Krzyży Srebrnych (V klasy) – 6500 (w tym 187 cudzoziemcom i 1800 pośmiertnie).
Między innymi, do 1939 odznaczeni zostali: Krzyżem Wielkim (I klasy):
- Józef Piłsudski – marszałek Polski,
- Ferdynand Foch – marszałek Francji, Wielkiej Brytanii i Polski,
- Ferdynand I – król Rumunii,
- Albert I – król Belgii,
- Aleksander I – król Serbów, Chorwatów i Słoweńców,
- Wiktor Emanuel III – król Włoch;
Krzyżem Komandorskim (II klasy) zostali odznaczeni:
- gen. dyw. Edward Rydz-Śmigły,
- gen. dyw. Stanisław Haller,
- gen. broni Tadeusz Rozwadowski,
- gen. broni Zygmunt Zieliński,
- gen. dyw. Jan Romer,
- gen. broni Stanisław Szeptycki,
- gen. dyw. Wacław Iwaszkiewicz-Rudoszański,
- gen. dyw. Maxime Weygand (generał armii francuskiej),
- marszałek Polski Józef Piłsudski,
- gen. broni Lucjan Żeligowski,
- gen. dyw. Władysław Sikorski,
- gen. dyw. Kazimierz Sosnkowski,
- gen. dyw. Leonard Skierski,
- marszałek Japonii Jasukata Oku,
- marszałek Japonii Kageakira Kawamura,
- marszałek Włoch Armando Diaz ks. Della Vittoria,
- gen. broni Emanuel Filibert Sabaudzki ks. Aosty (generał armii włoskiej),
- gen. por. Emanuel Filibert Sabaudzki hr. Turynu (generał armii włoskiej),
- gen. armii John Joseph Pershing (generał armii Stanów Zjednoczonych);
Krzyżem Kawalerskim (III klasy) zostali odznaczeni:
- ppłk Gustaw Paszkiewicz,
- płk Stefan Dąb-Biernacki,
- mjr Zygmunt Piasecki
- oraz 11 cudzoziemców;
Krzyżem Złotym (IV klasy) zostali odznaczeni:
- ppłk Gustaw Paszkiewicz,
- ppłk Stefan Dąb-Biernacki,
- mjr Zygmunt Piasecki,
- ppłk Kazimierz Rybicki,
- st. sierż. Kazimierz Sipika,
- sierż. Stanisław Jakubowicz,
- rtm. Stanisław Radziwiłł (pośmiertnie)
- oraz 43 cudzoziemców.
Krzyży Srebrnych (V klasy) nadano łącznie 8300, w tym odznaczono dwa miasta Lwów (11 listopada 1920) i Verdun, a także następujące oddziały wojskowe: 1. Pułk Piechoty Legionów, 5. Pułk Piechoty Legionów, 6. Pułk Piechoty Legionów, 15. Pułk Piechoty, 22. Pułk Piechoty, 34. Pułk Piechoty, 35. Pułk Piechoty, 41. Pułk Piechoty, 55. Pułk Piechoty, 56. Pułk Piechoty, 57. Pułk Piechoty, 58. Pułk Piechoty, 81. Pułk Piechoty, 86. Pułk Piechoty, 14. Batalion Saperów, 1. Pułk Szwoleżerów, 1. Pułk Ułanów Krechowieckich, 7. Pułk Ułanów, 14. Pułk Ułanów Jazłowieckich, 15. Pułk Ułanów Poznańskich, Oddział Bajończyków, Oddział żeńskiego P.O.W oraz 12 baterii i dywizjonów artylerii.
[edytuj] Okres 1939-1945 (Polskie Siły Zbrojne na Zachodzie)
Po utworzeniu we Francji Polskich Sił Zbrojnych rozkazem Naczelnego Wodza gen. dyw. Władysława Sikorskiego z 1940 ogłoszonym w Dzienniku Rozkazów nr 1 w styczniu 1941, przywrócono nadawanie Orderu Virtuti Militari z zachowaniem przepisów obowiązujących w ustawie z 25 marca 1933. Także sposób nadawania został zachowany, tzn. był nadawany przez Naczelnego Wodza. Po zakończeniu wojny na mocy dekretu Prezydenta RP z 11 czerwca 1945 ustalono, że Order Virtuti Militari klasy I, II i III będzie nadawał Prezydent RP na wniosek Kapituły Orderu, a klasy IV i V – na wniosek Naczelnego Wodza.
W latach 1939–1945 nadano w Polskich Siłach Zbrojnych na Zachodzie łącznie 5573 ordery, w tym:
- Krzyży Komandorskich (II klasy) – 3,
- Krzyży Kawalerskich (III klasy) – 6,
- Krzyży Złotych (IV klasy) – 201,
- Krzyży Srebrnych (V klasy) – 5363.
Krzyżem Komandorskim (II klasy) zostali odznaczeni:
- gen. dyw. Władysław Anders,
- gen. dyw. Tadeusz Bór-Komorowski,
- gen. bryg. Michał Tadeusz Tokarzewski-Karaszewicz.
Krzyżem Kawalerskim (III klasy) zostali odznaczeni:
- gen. dyw. Władysław Anders,
- gen. dyw. Stanisław Maczek,
- gen. bryg. Bronisław Duch,
- gen. dyw. Tadeusz Kutrzeba,
- gen. bryg. Franciszek Kleeberg,
- gen. bryg. Antoni Chruściel.
Orderem Virtuti Militari (V klasy) odznaczono także Warszawę (23 grudnia 1940). Polskie Towarzystwo Heraldyczne pozytywnie zaopiniowało umieszczenie odznaczenia w herbie Warszawy.
[edytuj] Okres 1943–1989
Dekret Polskiego Komitetu Wyzwolenia Narodowego z 22 grudnia 1944 uznał Order Virtuti Militari za odznaczenie wojskowe w Polsce Ludowej. Należy tu dodać, że już 11 listopada 1943 gen. Zygmunt Berling (wówczas dowódca 1. Korpusu Polskich Sił Zbrojnych w ZSRR) wydał rozkaz, w którym uhonorował 16 żołnierzy 1. Dywizji Piechoty im. Tadeusza Kościuszki Krzyżami Srebrnymi (V klasy) Orderu Virtuti Militari za bohaterstwo wykazane w czasie bitwy pod Lenino. Krzyże Srebrne były nadawane do czasu wydania dekretu. W myśl dekretu order był nadawany przez Prezydium Krajowej Rady Narodowej, a tylko order V klasy był nadawany przez Naczelnego Dowódcę WP. Dekret zachowywał postanowienia z ustawy z 1 sierpnia 1919 – zniósł jednak postanowienia o zgromadzeniu kawalerów orderu, ich kanclerza i kapituły oraz pensji.
Po 1947 wszelkie uprawienia do nadawania Orderu otrzymała Prezydent RP, a później Rada Państwa. Ustawa Sejmu z 17 lutego 1960 o orderach i odznaczeniach, zastępując dotychczasowe przepisy, nadała orderowi nazwę Order Virtuti Militari. Ustawa ta nie zawierała szczegółowych kryteriów nadawania orderu, określając jedynie, że jest on orderem wojennym, stanowiącym nagrodę za wybitne zasługi bojowe. W 1976 w proteście przeciw odznaczeniu przez władze PRL sowieckiego przywódcy Leonida Breżniewa orderem Virtuti Militari I klasy przedwojenni dowódcy wojskowi zorganizowali uroczystość złożenia na Jasnej Górze swoich orderów Virtuti Militari. W latach 1943–1989 nadano łącznie 5167 orderów, w tym:
- Krzyży Wielkich (I klasy) – 13,
- Krzyży Komandorskich (II klasy) – 18,
- Krzyży Kawalerskich (III klasy) – 57,
- Krzyży Złotych (IV klasy) – 227,
- Krzyży Srebrnych (V klasy) – 4852.
Krzyżem Wielkim (I klasy) zostali odznaczeni:
- gen. armii Aleksiej Antonow (ZSRR),
- marszałek ZSRR Leonid Breżniew,
- marszałek Jugosławii Józef Broz-Tito,
- gen. płk Nikołaj Bułganin (ZSRR),
- marszałek ZSRR Andriej Greczko,
- marszałek ZSRR Iwan Koniew,
- marszałek Wielkiej Brytanii Bernard Montgomery,
- marszałek ZSRR Konstanty Rokossowski,
- marszałek Polski Michał Rola-Żymierski,
- gen. armii Ludvik Svoboda (CSRS),
- gen. broni Karol Świerczewski (pośmiertnie),
- marszałek ZSRR Aleksander Wasilewski,
- marszałek ZSRR Gieorgij Żukow.
Postanowieniem z 10 lipca 1990 prezydent RP Wojciech Jaruzelski uchylił uchwałę Rady Państwa PRL z 21 lipca 1974 w sprawie nadania Leonidowi Breżniewowi Krzyża Wielkiego Orderu Wojennego Virtuti Militari.
Krzyżem Komandorskim (II klasy) zostali odznaczeni m.in.:
- gen. dyw. Stanisław Popławski,
- gen. dyw. Juliusz Karol Rómmel,
- gen. dyw. Karol Świerczewski,
- mjr Henryk Sucharski.
Krzyżem Kawalerskim (III klasy) zostali odznaczeni m.in.:
- gen. dyw. Bolesław Kieniewicz,
- gen. dyw. Władysław Korczyc,
- gen. dyw. Marian Spychalski.
Krzyżem Złotym (IV klasy) został odznaczony 28 czerwca 1987 roku okręt ORP Błyskawica – jako jedyny polski okręt oraz 1. Dywizja Piechoty im. Tadeusza Kościuszki.
[edytuj] Jednostki wojskowe udekorowane Krzyżem Srebrnym Orderu Virtuti Militari (V klasy)
6 Pomorska Dywizja Piechoty, 5 Kołobrzeski Pułk Piechoty, 7 Kołobrzeski Pułk Piechoty, 8 Bydgoski Pułk Piechoty, 9 Zaodrzański Pułk Piechoty, 12 Kołobrzeski Pułk Piechoty, 16 Kołobrzeski Pułk Piechoty, 24 Drezdeński Pułk Artylerii Pancernej, 27 Sudecki Pułk Artylerii Pancernej, 28 Saski Pułk Artylerii Pancernej, 2 Sudecki Pułk Czołgów, 4 Pomorski Samodzielny Pułk Czołgów Ciężkich, 6 Drezdeński Pułk Czołgów Ciężkich, 9 Dnowsko - Łużycki Pułk Czołgów Średnich, 1 Pułk Lotnictwa Myśliwskiego "Warszawa", 2 Pułk Lotnictwa Bombowego "Kraków", 3 Pułk Lotnictwa Szturmowego, 1 Batalion Saperów (1 DP), 2 Batalion Saperów (2 DP), 8 Kołobrzeski Samodzielny Batalion Saperów, 9 Kołobrzeski Samodzielny Batalion Saperów, 13 Kołobrzeski Batalion Saperów (6 DP), 1 Kołobrzeski Batalion Samochodowy, 2 Kołobrzeski Batalion Samochodowy.
Srebrnym Orderem Virtuti Militari (V klasy) za obronę Poczty Polskiej w Gdańsku udekorowane zostało Koło Gdańsk 1 Związku Zawodowego Pracowników Poczty i Telekomunikacji jako jedyna organizacja cywilna.
[edytuj] Okres po 1989
Order Wojenny Virtuti Militari po 1989 nie był nadawany.
16 października 1992 Sejm uchwalił ustawę, na mocy której orderowi nadano ponownie nazwę Order Wojenny Virtuti Militari. Została przywrócona Kapituła Orderu Wojennego Virtuti Militari, a nadawany ma być przez Prezydenta RP. Określono również podobne szczegółowe kryteria nadawania, jak w ustawie z 25 marca 1933. Dodano również, że order może być nadany tylko w czasie wojny lub nie później niż przez pięć lat od zakończenia wojny.
Postanowieniem z 2 sierpnia 1995 prezydent RP Lech Wałęsa uchylił uchwałę Krajowej Rady Narodowej z 24 kwietnia 1946 w części dotyczącej nadania generałowi broni Iwanowi Sierowowi Krzyża IV klasy Orderu Virtuti Militari.
Postanowieniem z 26 lipca 2006 prezydent RP Lech Kaczyński pozbawił orderu Wincentego Romanowskiego, nadanego na mocy rozkazu Naczelnego Dowódcy Wojska Polskiego z 3 sierpnia 1945. Powodem tej decyzji były prześladowania działaczy niepodległościowych. Jako funkcjonariusz Informacji Wojskowej Romanowski m.in. znęcał się nad więźniem politycznym w 1946, za co został w 1998 skazany wyrokiem sądu na 1,5 roku więzienia.
[edytuj] Opis odznaki
[edytuj] Okres 1792–1831
Ustanowiony przez króla Polski Stanisława Augusta Poniatowskiego order posiadał początkowo formę owalnego krążka, wykonanego ze złota i srebra, dla poszczególnych klas. Odznaka miała wymiary ok. 43 x 34 mm i ważyła odpowiednio: dla złotych orderów ok. 25 gramów a dla srebrnych ok. 19 gramów. Na awersie widniał monogram królewski SAR (łac. Stanislaus Augustus Rex) zwieńczony koroną królewską, a pod monogramem znajdowały się dwie gałązki palmowe. Na rewersie był umieszczony dwuwierszem napis VIRTUTI MILITARI (Cnocie wojskowej - dzielności żołnierskiej), poniżej gałązki palmowe jak na awersie. Początkowo był noszony na wstążce jak Order Świętego Stanisława czyli czerwonej z dwoma wąskimi białymi paskami po bokach. Później używano wstążki takiej jak obecnie ciemnoniebieskiej z dwoma czarnymi paskami po bokach. Taki wygląd posiadały tylko ordery wręczone w okresie czerwiec – sierpień 1792, było ich około 160 z tego 30 złotych i 100 srebrnych.
Po opracowaniu statutu w sierpniu 1792 odznaka otrzymała formę krzyża równoramiennego, awers emaliowany na czarno w środku umieszczono na złotej tarczy otoczonej emaliowanymi na zielono liśćmi wawrzynu emaliowanego na biało orła – na ramionach napis VIRTUTI MILITARI na rewersie w środku otoczony liśćmi wawrzynu znak Pogoń (herb Wielkiego Księstwa Litewskiego) pod nim data 1792. Na ramiona napis SARP (łac. Stanislaus Augustus Rex Poloniae). Krzyże wykonywane były ze złota dukatowego i miały wymiary ok. 42 x 42 mm, wymiary były zmienne gdyż wykonywano je w różnych zakładach złotniczych. Taka forma odznaki utrzymała się również w okresie Księstwa Warszawskiego i Królestwa Polskiego – do czasu upadku powstania listopadowego, z niewielkimi zmianami, np. w 1808 usunięto z rewersu znak Pogoni umieszczając w to miejsce napis REX ET PATRIA (łac. Za Króla i Ojczyznę), choć zdarzały się ordery gdzie nadal na rewersie był umieszczony znak Pogoni.
Typowa odznaka Orderu Virtuti Militari z tego okresu miała następujący wygląd:
- I klasa – Krzyż Wielki – zwieńczony złotą ażurową koroną.
- Awers: czarno emaliowane ramiona krzyża, a na ramionach widniał złoty rozłożony napis na poziomych ramionach VIRTUTI a na pionowych MILITARI. W środku złota tarcza z biało emaliowanym orłem.
- Rewers: złoty, bez emalii, a na ramionach rozłożone litery po jednej na każdym ramieniu S-A-R-P. Na złotej tarczy napis REX ET PATRIA (łac. Za Króla i Ojczyznę), poniżej data 1792. Krzyż Wielki noszony był na wielkiej wstędze barwy niebieskiej z czarnymi paskami wzdłuż obu boków (szerokość ok. 110 mm), przełożonej przez prawe ramię do lewego boku. Do odznaki należała także gwiazda srebrna, złożona z ośmiu pęków promieni, a na niej nałożony krzyż Virtuti Militari czarno emaliowany bez korony. Gwiazdę noszono na lewej piersi. Nie udało się ustalić wymiarów krzyża gdyż nie zachował się order tej klasy. Natomiast zachowana w Muzeum Narodowym w Krakowie Gwiazda orderu ma średnicę 85 mm.
- II klasa – Krzyż Komandorski – ma wygląd taki sam jak Krzyż Wielki, tylko jest mniejszy. Zachowany egzemplarz ma wymiary 41 x 41 mm , a wieńcząca go korona 30 x 30 mm. Noszono go na węższej wstędze o szerokości 55 mm na szyi.
- III klasa – Krzyż Kawalerski – taki jak Krzyż Komandorski, lecz mniejszy, bez wieńczącej korony, noszony na lewej piersi. Wymiary ok. 38 x 38 mm, wykonany ze blachy złotej
- IV klasa – Krzyż Złoty – taki jak Krzyż Kawalerski, mniejszy, złoty, bez emalii. Wymiary 30 x 30 mm – wykonany z jednego kawałka blachy złotej próby 870 – 890. Orzeł na tarczy emaliowany na biało, także łapy, jabłko i berło, korona orła złota.
- V klasa – Krzyż Srebrny – taki jak Krzyż Złoty, z tym że wykonany ze srebra, tylko tarcza z orłem złota.
Ordery Virtuti Militari wykonywane były w różnych warsztatach złotniczych i wersjach stąd niewielkie różnice w wykonaniu i w wymiarach. Należy przy tym dodać, że były one wykonywane zarówno na polecenie władz jak i poszczególnych osób odznaczonych. Te wykonywane na życzenie osób odznaczonych były wykonane staranniej i miały więcej szczegółów.
[edytuj] Okres po 1919
Odznaka orderu Virtuti Militari po 1919 roku opierała się na wzorach wcześniejszych, choć z rewersu usunięto inicjały króla oraz umieszczono napis Honor i Ojczyzna.
Odznaka według wzoru z 1919 – to krzyż typu kawalerskiego zakończony na rogach ramion kulkami. Na ramionach poziomych umieszczono napis VIR – TUTI, a na pionowych MILI – TARI. Ramiona na awersie w klasach I, II i III pokryte są czarną emalią z obramowaniem złoconym, na rewersie bez emalii, złocone z wypukłym obrzeżem wzdłuż ramion krzyża. W klasie IV krzyż jest złocony po obu stronach, a w klasie V – srebrzony, wzdłuż ramion krzyża IV i V klasy umieszczone są radełkowane prążki. Napisy w klasach I, II i III są złocone, w klasie IV i V z czarnej emalii, także brzegu krzyża tych klas są pokryte czarną emalią. Na środku krzyża wszystkich klas znajduje się złocona okrągła tarcza z umieszczonym na niej orłem z białej emalii, orzeł posiada koronę ze złota oraz złote berło i jabłko, otoczony jest wieńcem wawrzynowym zielono emaliowanym. Na tarczy na rewersie jest napis HONOR I OJCZYZNA, a poniżej data 1792.
Krzyż I i II klasy jest zwieńczony złotą koroną królewską. Do klasy I należy także srebrna gwiazda o średnicy 100 mm, składająca się z ośmiu srebrnych pęków promieni, na nich nałożony jest emaliowany na czarno awers odznaki Orderu Virtuti Militari o średnicy 60 mm, z tą różnicą, że ramiona krzyża nie mają kulek, a wokół orła na czarno emaliowanym otoku jest złocony napis HONOR I OJCZYZNA.
Wymiary krzyży w poszczególnych odznakach wynoszą odpowiednio:
- I klasa – 62 x 62 mm; korona 30 x 36 mm,
- II klasa – 54 x 54 mm; korona 23 x 33 mm,
- III klasa – 44 x 44 mm,
- IV klasa – 39 x 39 mm,
- V klasa – 38 x 38 mm.
Wstęga orderu I klasy wykonana jest z jedwabnej mory, ciemnoniebieskiej, szerokości 100 mm, z czarnymi paskami o szerokości 20 mm wzdłuż brzegów (zakładana przez prawe ramie do lewego boku), w klasie II – szerokości 40 mm z paskami o szerokości 10 mm po bokach (noszona na szyi), w klasie III, IV i V – szerokości 35 mm z paskami o szerokości 9 mm (noszone na piersi).
Krzyże były produkowane wykonywane były w kilku zakładach grawerskich na terenie Warszawy, były wykonywane najczęściej z tombaku lub miedzi i srebrzone. Część medali produkowana była na życzenie osób odznaczonych wtedy były czasami wykonywane ze srebra i złocone. Także krzyże dla cudzoziemców były wykonane ze srebra.
Krzyże nadawane przez Naczelnego Wodza Polskich Sił Zbrojnych na Zachodzie początkowo pochodziły z zapasów wywiezionych z Polski po kampanii wrześniowej, a następnie produkowane na terenie Włoch i Wielkiej Brytanii. Miały one identyczne kształty i wymiary jak orderu nadawane w Polsce przed 1939.
[edytuj] Okres powojenny
Po wyzwoleniu części Polski z okupacji niemieckiej na podstawie dekretu z dnia 22 grudnia 1944 Polskiego Komitetu Wyzwolenia Narodowego uznano Order Virtuti Militari jako odznaczenie wojskowe dla wyróżniania za wojenne zasługi. Odznaka orderu nieznacznie różniła się od odznaki z 1919. Różnice dotyczą wymiarów krzyża I, II, III i IV klasy wynosząc odpowiednio: 64 mm, 55 mm, 45 mm, 38 mm. Także usunięto koronę w klasach I i II wprowadzając w to miejsce zawieszkę w postaci owalnego złotego krążka otoczonego wieńcem laurowym z napisem RP (później po 1952 – PRL, ponadto orzeł na tarczy w środku orderu nie posiada korony) o wymiarach dla klasy I – 26 x 32 mm , dla klasy II – 24 x 29 mm. Ponadto na rewersie klas I, II i III ramiona krzyża są emaliowane na czarno.
Wstążka orderowa dla I klasy jest ciemnoniebieska o szerokości 115 mm, z czarnymi paskami po bokach szerokości 15 mm, dla klasy II noszonego na szyi szerokości 50 mm, z czarnymi paskami po bokach szerokości 10 mm. Wstążki orderu klas III, IV i V są szerokości 40 mm, z czarnymi paskami o szerokości 9 mm.
[edytuj] III Rzeczpospolita
Ustawa z 16 października 1992 przywróciła wygląd Orderu Virtuti Militari sprzed II wojny światowej, z tym że zamiast korony w klasach I i II jest przywieszka z napisem RP, pozostałe elementy są zgodnie z ustawą z 1933.
| Baretki orderu | ||||
|---|---|---|---|---|
 Baretka Krzyża Wielkiego |
 Baretka Krzyża Komandorskiego |
 Baretka Krzyża Kawalerskiego |
 Baretka Krzyża Złotego |
 Baretka Krzyża Srebrnego |
[edytuj] Zobacz też
- Kawalerowie Orderu Virtuti Militari
- Jednostki polskie odznaczone orderem Virtuti Militari
- Ordery i odznaczenia
- Krzyż Walecznych
- Order Orła Białego
- Krzyż harcerski
- Antoś Petrykiewicz
[edytuj] Bibliografia
- Ustawa z dnia 1 sierpnia 1919 roku o ustanowieniu orderu wojskowego "Virtuti Militari" (Dz. U. nr 67 poz. 409 z 1919 roku) [1]
- Dekret PKWN z dnia 22 grudnia 1944 roku o orderach, odznaczeniach oraz medalach (Dz. U nr 17 poz. 91 z 1944 roku) Treść dekretu
- Ustawa z dnia 16 października 1992 roku o orderach i odznaczeniach art. 11 (Dz. U. nr 90 poz. 450 z 1992 roku z późniejszymi zmianami) Treść ustawy + Rozporządzenie Prezydenta RP z dnia 10 listopada 1992 roku w sprawie opisu, materiału, wymiarów, wzorów rysunkowych oraz sposobu i okoliczności noszenia odznak orderów i odznaczeń (Dz. U. nr 90, poz. 452 z 1992 roku) Treść rozporządzenia
- Stanisław Łoza Order Virtuti Militari wyd. Warszawa 1920
- Andrzej Lipka Virtuti Militari 1792-1830 wyd. OKO (Obyczaje, Kultura, Osobliwości) Kraków 1975
- Wanda Bigoszewska Polskie ordery i odznaczenia, wyd. Interpress Warszawa 1989 ISBN 83-223-2287-9
- Zdzisław Wesołowski "The Order of Virtuti Militari and its cavaliers 1792-1992" 1992 ISBN 0-934527-00-9
- Tadeusz Jeziorowski Order wojenny Virtuti Militari, Poznań, wyd. Muzeum Narodowe 1993; ISBN 83-85296-17-4
- Bogusław Polak Virtuti Militari 1919-1997: wybór źródeł, Koszalin, Wydawnictwo Uczelniane Politechniki Koszalińskiej, 1999; ISBN 83-87424-87-0
- Elżbieta Zawacka, Dorota Kromp, Maria Biernacka Słownik biograficzny kobiet odznaczonych Orderem Wojennym Virtuti Militari Toruń, Archiwum i Muzeum Pomorskie Armii Krajowej oraz Wojskowej Służby Polek, 2004; ISBN 83-88693-03-4
[edytuj] Linki zewnętrzne
