Wolna elekcja
Z Wikipedii
Wolna elekcja to wybór monarchy nie przestrzegający zasad sukcesji dynastycznej. Na elekcji szlachta głosowała województwami w obecności posłów, którzy zanosili jej głosy do senatu: wybór króla ogłaszał marszałek, mianował natomiast prymas. Pierwsza wolna elekcja w Polsce odbyła się w roku 1573 we wsi Kamion pod Warszawą. Później ustalono stałe miejsce, w którym odbywała się elekcja, była to wieś Wola pod Warszawą.
Spis treści |
[edytuj] Rys historyczny
Pierwsza udokumentowana elekcja na tron Polski odbyła się w roku 1386, a osobą która została wybrana na władcę ówczesnego państwa polskiego był Władysław Jagiełło. Chociaż zasada elekcji w podobnym kształcie obowiązywała do 1572, czyli do wymarcia Jagiellonów (blisko 200 lat) i była w rzeczywistości tylko zatwierdzeniem członka dynastii panującej, nie utrzymała się dalej. Głównym powodem takiej sytuacji był problem z wyborem władcy. Ostatni król z dynastii Jagiellonów Zygmunt II August zmarł 7 lipca 1572 r. Otwierało to nowy okres w dziejach monarchii w Rzeczypospolitej - w Polsce nastało bezkrólewie.
W kraju zapanował wielki zamęt i chaos. Obawiano, że przedłużający się okres braku monarchy może źle wpłynąć na całą Rzeczpospolitą, a może nawet doprowadzić do jej upadku. Wygaśniecie rodu Jagiellonów i związany z tym kryzys dynastyczny stał się testem trwałości państwa szlacheckiego. Choć wielu możnych liczyło się z możliwością wygaśnięcia dynastii, nie istniały żadne ustalone metody postępowania w takiej sytuacji. Bezkrólewie, które do tej pory straszyło niczym widmo, stało się rzeczywistością. Szlachta zachowywała pozory porządku w kraju i podejmowała próby rozwiązania problemu. Oczywiście nie mogło obyć się bez walk o władzę i sporów pomiędzy poddanymi pozbawionymi króla. Cały kraj był skłócony od pewnego czasu. I nagle do zwykłych waśni doszły sporne kwestie związane z bezkrólewiem. Chodziło nie tylko o rozważenie kandydatów na nowego władcę, ale też o ustalenie sposobu jego wyboru, a także stworzenie takich mechanizmów, które gwarantowałyby, że nowy król nie naruszy zasad "złotej wolności". Szlachta musiała przygotować umowę, dzięki której nie utraciłaby swoich wielkich przywilejów, a przy okazji zdołałaby zyskać pewne dodatkowe korzyści. Oczywiście chodziło także o ochronę wspaniałych osiągnięć Rzeczypospolitej Obojga Narodów, takich jak tolerancja wyznaniowa, a także zabezpieczenie kraju na wypadek samowolnych decyzji króla czy konieczności prowadzenia wojny. W końcu jednak, pomimo lekkich sporów między szlachtą, magnatami i duchowieństwem, znaleziono porozumienie. Postanowiono, że do czasu wyboru następnego króla będą obowiązywać następujące ustalenia:
- Osobą sprawującą naczelną władzę będzie na czas bezkrólewia prymas Jakub Uchański, (tzw. interrex),
- Konfederacje (kaptury) szlacheckie przejmą władzę w terenie (np. w województwach),
- Pokój religijny na terenie kraju zapewni tzw. konfederacja warszawska, uchwalona na początku 1573 roku.
Lecz najważniejszym wynikiem tego międzyszlacheckiego porozumienia było ustalenie, iż wybór na króla będzie się odbywał przez elekcję, której ostateczną formę ustalono na sejmie konwokacyjnym w 1573. Wybory miały być powszechne w obrębie stanu szlacheckiego (viritim, czyli „mąż w męża”). Inicjatorami pomysłu elekcji w systemie viritim była szlachta małopolska, a dokładniej: wojewoda sandomierski Piotr Zborowski, wojewoda krakowski Jan Firlej oraz kasztelan lubelski Stanisław Słupecki. Mieli oni "swojego człowieka" w sejmie - był to Jan Zamoyski (który został później wielkim kanclerzem koronnym i hetmanem), który ze wszystkich sił próbował przeforsować ten system elekcji. I rzeczywiście mu się udało, dzięki poparciu tego pomysłu także przez duchowieństwo, które było zaniepokojone dużą liczbą protestantów zasiadających w senacie.
Od tej pory wybieranie monarchy nazywało się wolną elekcją, i w istocie była ona wolna, mógł w niej uczestniczyć każdy szlachcic, a nie tak jak w przeszłości tylko członkowie sejmu.
[edytuj] Pierwsza wolna elekcja
Kandydatów do objęcia tronu w kraju, który przeżył ciężkie chwile podczas bezkrólewia, pojawiło się bardzo wielu, lecz największą rolę między nimi odgrywali przedstawiciele dynastii Habsburgów i Walezjuszy. Byli to Ernest Habsburg (syn cesarza Austrii) i Henryk Walezy. Jednakże szlachta była podzielona i wyścig do tronu mogli wygrać także inni, mniej utytułowani kandydaci. O to stanowisko starali się także Iwan IV Groźny i Jan III Waza, lecz było słychać również głosy, że tron powinien objąć "król Piast". Tym Piastem był ubogi starosta bydgoski Wawrzyniec Słupski.
Ernest Habsburg mógł liczyć na poparcie części katolickiej szlachty, zaś jego głównego rywala Henryka Walezego popierała duża część szlachty, którą stanowili przeciwnicy absolutnych rządów Austriaka. Na Iwana Groźnego głosowaliby przedstawiciele innej wiary litewskich rodów szlacheckich. Na tę elekcję przybyło ok. 40 - 50 tys. osób uprawnionych do głosowania.
W końcu, w maju 1573 roku wybrano na tron polski Francuza - Henryka Walezego. By objąć tron Polski, Walezjusz musiał podpisać ustawy: Artykuły henrykowskie i Pacta conventa. Były to przepisy prawne gwarantujące odpowiedni ustrój w państwie.
[edytuj] Lista królów elekcyjnych panujących w Polsce
- Henryk Walezy 1573-1574
- Stefan Batory 1576-1586
- Zygmunt III Waza 1587-1632
- Władysław IV 1632-1648
- Jan II Kazimierz 1648-1668
- Michał Korybut Wiśniowiecki 1669-1673
- Jan III Sobieski 1674-1696
- August II 1697-1706
- Stanisław Leszczyński 1704-1709
- August II 1709-1733
- Stanisław Leszczyński 1733-1736
- August III 1733-1763
- Stanisław August Poniatowski 1764-1795
[edytuj] Podsumowanie
Pierwsza wolna elekcja zgromadziła rekordowo dużo szlachty (40-50 tys.), na następne nie przyjeżdżało tak dużo głosujących. Na drugiej wolnej elekcji, która odbyła się w 1575 r. w porównaniu do pierwszej stawiło się tylko 12 tys. osób (z Prus Królewskich przybyły zaledwie 2 osoby). Na elekcję 1668 przybyło pieszo aż 2 tysiące Mazurów – biednej szlachty mazowieckiej nie stać było na konie, a do Warszawy mieli blisko.
Wolna elekcja była systemem, który osłabiał władzę króla, stawała się powodem do kłótni między głosującymi województwami (spory o kandydatów do tronu) a przede wszystkim dawała możliwość ingerowania obcych dynastii w państwo polskie.
Do momentu ich zniesienia przez Sejm Wielki w 1791 odbyło się 13 wolnych elekcji.
