Istria

Da Wikipedia, ła ençiclopedia libara.

L'Istria (in croato e in sloveno Istra) ła xe ła più granda penixoła del Mar Adriatico (superfice: suparzó 3.500 km²).

La màgior parte de l'Istria ła fa parte atualmente de ła Croazsia. Un tocheto, che ciapa drento łe çità costiere de Isola d'Istria (Izola), Portorose (Portorož), Pirano (Piran) e Capodistria (Koper), el fa parte invezse del teritorio de ła Slovenia. Un tòco ncora piesè picenin de ła penisoła (limità suparzó a ła zona dei comuni de Muggia) e de San Dorligo della Valle/Dolina el xe in teritorio itałian.

Ła costa ocidentałe de l'Istria ła xe longa 242,5 km (co' łe isole 327,5 km) e queła orientałe ła xe 202,6 km (contando i isołoti ła riva a 212,4 km). Tuta quanta ła costa ła xe longa 445,1 km.

Indice 1 Çità 2 Storia 2.1 L'Istria preromana e romana 2.2 El Medioevo 2.3 Dominazsion venezsiana 2.4 Periodo napoleonico 2.5 Dominazsion asburgica 2.6 Ła prima e ła seconda guera mondial

[modifica] Çità

Łe çità inportanti de l'Istria łe xe:

• Muggia (Milje)
• Capodistria (Koper)
• Pirano (Piran)
• Pola (Pula)
• Dignan
• Parenzo (Poreč)
• Rovigno (Rovinj)
• Pisino (Pazin)
• Albona (Labin)
• Montona (Motovun)
• Pinguente (Buzet)
• Buie (Buje)
• Umago (Umag)
• Abbazia (Opatija) (Aministrativamente ła fa parte del Quarnaro)

Oltre a ste chì, xe inportanti anca łe picołe çità de Colmo (Hum) e Rozzo (Roč).

[modifica] Storia

[modifica] L'Istria preromana e romana

El nome el deriva dała tribù illirica dei Histri, ricordai da Strabone come abitanti de sta rejion. I Romani łi i descriveva come na tribù feroce de pirati de l'Illiria, proteta dała dificoltà de navigazsion dełe so coste rocioxe. Ai Romani ghe ga vołest do campagne miłitari par sotometarli inte'l 177 a.C..

[modifica] El Medioevo

Dopo ła fine de l'Impero Romano d'Occidente, l'Istria ła xe stata sachegiada dai Goti e dai Longobardi, e dopo ła xe pasada soto el controło de Bisanzio (538). Inte sto periodo storico se ga sviłupà un diałeto ladin parlà dai abitanti de l'Istria setentrional (inte l'Istria meridional se ga sviłupà l'Istrioto. Ła xona istriana ła xe stata anezsa al Regno Franco da Pipino III (789) e ła xe deventada na Marca, par dopo eszar controłada dai duchi de Merano, dal duca de Baviera, dai duchi de Carinzia e dal patriarca de Aquileia. Inte'l 933, co ła pace di Rialto, Venezia ła ga otegnù un primo riconoszimento del dirito de navigar e de far comerci sułe coste istriane: inte sto periodo storico dei popołi itałici i se ga spostà suła costa deła xona e ghe xe stati dei insediamenti de popołi slavi inte ła parte interna istriana.

[modifica] Dominazsion venezsiana

thumb|right|200px|Mappa dei domini veneziani L'Istria ła xe deventada squasi tuta teritorio deła Repubblica di Venezia dal 1420 finché Napoleon no ła ga fata finir inte'l 1797.

Inte'l periodo venezsian l'Istria ła xe stata periodicamente devastada da guere e pestiłenzse; par sto motivo ła Repubblica di Venezia ła ga ripopołà l'interno deła rejion co cołoni de diverse razse slave (oltre che greci e albanesi), trasferìi dai chełaltri so poszedimenti. In Istria, cuszì, se ga formà ła tipica composizsion etnica, co ła costa e i çentri urbani de lengua italiana e łe campagne abitae pi che sia da slavi.

[modifica] Periodo napoleonico

Dopo el trattato di Campoformio l'Istria insieme a tut el teritorio deła Republica de Venezsia ła xe stata data ai Asburgo de Austria. Dal 1805 al 1813 ła xe stata dominada diretamente da Napoleon. Dal 1805 al 1808 ła ga fat parte del Regno d'Italia napoleonico, e dopo dełe Province illiriche diretamente anesze a l'Impero francese.

[modifica] Dominazsion asburgica

Inte'l 1814 l'Istria ła xe tornada soto ła dominazsion dei Asburgo. Inte'l 1825 l'Impero austriaco el ga fondà ła provincia istriana, che inte'l 1861 ła xe deventada autonoma con na so dieta a Capodistria (Marchesado d'Istria).

Inte'l periodo deła dominazsion asburgica l'Istria ła jera abitada da italiani, croati, sloveni e grupi pi ridoti de vałachi/istro-rumeni e serbi.

Secondo el censimento austriaco del 1910, el total de 404.309 abitanti de l'Istria łi se divideva in sto modo:

• 168.116 (41.6%) i parlava croato o serbo
• 147.416 (36.5%) i parlava italian
• 55.365 (13.7%) i parlava sloveno
• 13.279 (3.3%) i parlava tedesco
• 882 (0.2%) i parlava romeno
• 2.116 (0.5%) i parlava altre lengue
• 17.135 (4.2%) i jera çitadini stranieri che no ghe xe stat domandà ła so lengua madre (tanti de questi i jera çitadini italiani).

Inte'l XIX secoło se ga sviłupà i movimenti nazsionałi italian, croato e sloveno. Co ła naszita de sti movimenti ga scumizsià łe prime barufe fra i italiani da na parte e ii slavi da chełaltra, parché ognun dei grupi el gavarìa vołest l'aneszion deła rejion ała so madrepatria.

Eszendo una dełe tere reclamae da l'iredentismo italian, el governo austro-ungarico el ga fat in modo che ghe inte ła rejion se trasferisze altri slavi par contrastar el nazsionałismo dei italiani.

Un pazs importante el xe stat el trasferimento da Venezsia a Poła deła base pi granda deła Marina austriaca. Sta deçixion ła xe stata fata in seguito a l'insurezsion de Venezsia inte'l 1848-49. In pochi ani Poła ła ga fat na creszita grandisima, pasando da pochi çentener de abitanti ai 30-40.000 de fine '800.

Grandi i xe stati i benefiszi su l'economia deła penisoła, che inte i ultimi ani del dominio asburgico ła ga prosperà, anca grazsie al turismo balnear da tutte łe rejion de l'Impero.

[modifica] Ła prima e ła seconda guera mondial

In seguito ała vitoria italiana inte ła prima guera mondial col tratato de Versailles (1919) e'l tratato de Rapallo (1920) l'Istria ła xe deventada parte de l'Italia. Co l'arivo del faszismo xe scumisziada na politica de italianixazsion forzsada. Inte ła seconda guera mondial, par colpa de l'ocupazsion deła Jugoslavia da parte dełe potenzse de l'Asse łe rełazsion fra italiani e slavi łe se ga guastà uncora de pi.

L'8 de setembre del 1943 el Regno d'Italia el xe stat sconfito e l'esercito italian el se ga desfà. Ła rejion ła xe stata ocupada par poco tempo dai partigiani titini, e dopo dai tedeschi che i ła ga anezsa al Terzo Reich a l'interno del cosideto Adriatisches Kustenland. Tra l'april e'l majio del 1945 l'Istria ła xe stata ocupada da novo dai partigiani titini.