Poła
Da Wikipedia, ła ençiclopedia libara.
Poła ła xè ła sità pì granda de l'Istria. Co fa tuta la rejon de ła costa istro-dalmata ła ga na storia venesiana, e, par sta via, de influensa italiana. Indopo de ła sconfita de l'Itałjia ne ła seconda guera mondiałe ła xe pasada definitivamente soto el controło de ła republica Jugoslava. Col siolimento de ła Jugoslavia de Tito ła sovranità ła xe pasada ała Croasia.
Ancora al dì de unquo, na minoransa de sitadini de Pola ła continua sentirse veneto-istriani, e a parlar veneto nonostante vendete, pericołi e svantaji.
Par i più zòveni, pol eser curioso de inparar che ła majoransa dei stesi croati "autoctoni" che da secołi i xe stài parte integrante de ła società istro-veneta, i cata del tuto normałe esprìmerse in vèneto o anca in italian quando che se scumisia el discorso in veneto; naturalmente questo no vale par i croati rivadi da l'interno. In un serto senso, par i croati autoctoni de Pola i croati da l'interno i xe probabilmente manco familiari dei veneti.
Na situasion simiłe se ła trova in quasi tute łe coste istriane e parfin pi in zo.
Indice |
[modifica] El periodo Roman
Nei secołi de l' epoca inperiałe de Roma antiga ( dal I al III sec.), a Poła xe stà costruìo i pi' inportanti monumenti de l' antichita' in Croazia. El monumento pi' inportante e el pi' famoxo de quei tenpi xe l'Arena. L' anfiteatro, destina’ ała lota dei omeni e dei animałi, el vien costruìo soto l' inperator Vespasian, nel I sec. dopo Cristo. El xe de forma elitica, de dimension 130 X 105 m circa , alto 32 m. Par grandesa el xe al sesto posto tra i anfiteatri al mondo. L' Arena al so tenpo ła podeva acolier 23.000 spetadori, al dì de un quo ałe rappresentasion estive ła ghin riceve sui 5.000.
Poła antiga ła disponeva de tute łe conquiste inportanti de ła sivilta' romana, ła gaveva el sistema idrico e ła canałizasion, el forum che el jera el sentro aministrativo, comerciałe e rełigioso, el canpidolio co i tenpli (al forum), do teatri, un cimitero sitadin grando (che anca Dante ricorda in te ła Divina comedia), case riche de mosaici e marmo.
La sità ła jera cinta da muri co na dexina de porte, tiràe zo par la major parte in prinsipio del XIX sec. L' Arco dei Sergi el se trova a ła fine de ła via (Via Sergia) che dal Forum procede verso est. El jera in pojada ała porta de ła sita' (Porta Aurea), e par sto motivo sołamente ła parte visibiłe, a ovest, ła xe stata decorada co ornamenti scolpidi ne ła piera. El xe sta ereto a so spese dała matrona Salvia Postuma Sergi in onor dei so tre conjiunti, che ała fine del I° secoło dopo Cristo i ricopriva alte cariche aministrative a Poła. Secondo l' iscrision su l'arco, el xe stato costruìo tra il 29 e il 27 prima de Cristo. Questo inpresionante monumento de ła cultura antiga el xe stato par secołi motivo de ispirasion pai artisti pi' famosi, specialmente quełi italiani come par esenpio Michelangelo. Verso nord trovemo altre do porte antighe conservae: Porta Ercole e Porta Gemina.
Fora dałe mura sitadine se trova łe necropołi de che numerosi framenti i xe conservai al Museo archeologico. Rente ła Porta Gemina xe state trovae trace de na costrusion tombałe, un mausoleo otagonal risałente al I – II sec. dopo Cristo.
El Forum, la piasa centrałe de ła Poła antiga e medievale, un tenpo el jera borda’ da arcade co statue e rilievi e suła parte nord sorgeva i tenpli. Al dì de un quo el xe ancora conpletamente conserva’ el Tenpio de Augusto, costruìo tra l' ano 2 prima de Cristo e il 14 dopo Cristo.
Sul pendio orientale del col del Castel, a l'interno de łe mura sitadine, xe conserva’ i resti de łe fondamenta de na strutura scenica e parte de ła tribuna del picoło teatro romano (de l' architetura del grande teatro, cołoca’ fora dałe mura no xe conserva’ gnente de inportante, al Museo archeologico trovemo un framento del rivestimento in rilievo). Rente al teatro se trova l'edificio del Museo archeologico de l'Istria dove che, in pi de łe testimonianse de ła preistoria e del primo medio evo trovemo numerosi monumenti de l'antichita', ritrovai nel teritorio de Poła e de l'Istria.
[modifica] In tel feudalesimo
Neła seconda meta' del VI secoło i Slavi scumisia ła so avansata verso ła penisoła istriana. Par razon de łe grandi batalie diminuise el numero de abitanti e l' economia ła va in declino. I novi paroni de l'Istria, i Franchi, i portava na tradision de raporti feudałi moderni che permeteva l'insediamento dei contadini slavi (croati). Ało steso tempo pero' questo provocava ła resistensa de łe sita' istriane. Se sviłupa el feudałesimo e nase łe sità-stato. Nel tardo medio evo in Istria se fa vanti Venesia. Cusi' nel 1150 Pola ła jura fedelta' a Venesia e aseta i oblighi de suditansa – el pagamento dei tributi, ła costrusion de łe galee,la partecipasion ałe guere e altro.
[modifica] Fin ai jorni nostri
Pola dunque fin da ałora ła se integra in tei scopi economici e połitici de Venesia. Le popołasion originarie abandona pin pian łe lingue latine orijinarie de łe sità e łe deventa sostansialmente venetofone. In te łe canpagne resiste i vernacołi istrioti a anca el parlato croato, ma el veneto el vien universalmente asetà. Questo segna el futuro de Poła par diversi secołi. Durante il XIV, XV e XVI secoło Pola ła vien atacada, conquistada e persa dai jenovesi, dal esercito croato-ungarico e da quel asburdjico, causando l'estinsion de tanti picołi insediamenti e viłagi medievałi. Oltre che par łe guere, la popolazione połese e istriana ła vien decimada dałe grandi epidemie de peste, małaria,tifo e vaioło. El degrado de łe costrusion monumentałi, l'economia distruta e ła popołasion decimada ofusca l'imajine de ła sita'. Poła però no ła podeva sparir par conto de ła so favorevołe pozision jeografica e del'importansa del so porto par el movimento comerciałe. In te l'otica austro-ungarica, ła sita' ła vien "salvada" da l'insediamento organisà de popołasion croata e de Slavi del sud. Par ronpar el ligame storico e sentimentałe dei istriani co ła perduta Republica de Venesia, el governo imperial incoraja i croati locałi al nasionałismo, fa' conpilar ła prima gramatica croata, istituise scołe croate e pian pianeło spenze par formarghe ostacołi a quełe italiane. Poco ała volta, za' verso i ani 70 del otosento el numero de scołe italiane deventa minoritario.
Dopo el 1848 rivołusionario, l'Impero austroungarico gaveva capìo l'importansa del porto de Pola e in quel periodo inisia ła costrusion intensiva de un grande porto de guera e del cantier navałe. Scumisia cusì el "popołamento" de ła sita' e in 50 ani, il numero de abitanti riva a 40.000 da 1.126.
Poła anca in seguito ła vien descrita co fa un paese staca' dal resto del mondo. Pi tardi però se spende gran schei par costruir opere comunałi, sanitarie e de risanamento. Grasie ała costrusion de ła ferovia, Poła ła ciapava gradatamente łe funsion dei porti de Trieste e de Fiume nei cołegamenti co ła Dalmasia. Questo portava sviłupo sul piano miłitare e comerciałe. Soto el patronato de Vienna, la łéngua uficiałe inposta ła jera el tedesco, ma l'italian ne ła so forma veneta el continuava a vegner parlà quotidianamente da tuti i ceti sociałi. El croato invese el restava tradisionalmente secondario nel uso publico. La situasion ła resta fondamentalmente in questi termini anca durante l'apartenensa a l'aministrasion italiana fin ała II guera mondiałe. Co ła fine de ła guera e ła liberasion dal'ocupasion tedesca, Poła fin al 1947 resta soto l'aministrasion angloamericana.
Par decision dei vincitori del conflito mondial, Pola e l'Istria łe vien unìe ała Croasia che a quel tempo jera parte de ła Jugoslavia de Tito. Durante el periodo de controło Jugoslavo avien l'esodo de quasi tuta ła popolasion veneto-istriana autoctona, costreta a abandonar ogni proprieta'.
Ała vizilia de l'entrada de ła Croasia in te l'Union Europea, sensa contar la distrusion dei archivi catastałi che podeva conservar tracia de łe proprieta' ante-ezodo, esiste ancora na legislasion che vieta de conprar beni imobiłi ai sitadini che no i ga optà a só tenpo par la nasionalita' croata e che comunque no i gabia ła sitadinansa croata.
[modifica] Çità gemełate
Poła l'é gemełà co:
[modifica] Cołegamenti esterni
- (HR) (IT) Sito ofiçiałe
