Polxeła

Da Wikipedia, ła ençiclopedia libara.

Polxeła
Imagine:Polesella-Stemma.png
Stato:	Itałia
Regione:	Veneto
Provincia:	Rovigo
Coordinate:	Latitudine: 44° 58′ 0′′ N Longitudine: 11° 45′ 0′′ E
Altitudine:	m s.l.m.
Superficie:	16 km²
Abitanti:	3.962
Densità:	247 ab./km²
Frazsioni:	Botta, Ca'Peppina, Ponzilovo, Raccano, Rocca, San Gaetano
Comuni contigui:	Arquà Połesine, Bosaro, Canaro, Frasinełe Połesine, Guarda Veneta, Ro (FE)
CAP:	45038
Prefisso tel:	0425
Codice ISTAT:	029037
Codice catasto:
Nome abitanti:
Santo patrono:
Giorno festivo:

[ Sito istituzsionałe]

Polxeła (in itałian Polesella) xe un comun de 3.962 àneme inteła provincia de Rovigo.

[modifica] Storia

[modifica] Storia antiga

Ghe gera sicuro un paéxe inteła xona co ghe gera i romani; defati i gà catà dei cupi che i adoparava pałe tómbe. Xe fazsiłe che ghe fuse deła zxente anca co ghe gera i etruschi parché i xe stà łori a bonifegar par primi el Połexine, co che i gà scavàe łe prime Fose Filistine. Con tuta ła fadiga che i etruschi e i romani i gà fato par tirar fora deła tera dai pałùi, co che ghe xe stà ła Róta deła Cuca intel 589 ła tera del Połexine e deła basa veronéxa ła se gà canbià de nóvo inte un pałùo.

Ła tera del comun de Polxeła ła gà scuminzsià a vegner fora da nóvo dałe magagne de l'ałuvion secołar de l'Àdexe intel X sècolo o intornovìa. Par tuto qûel tenpo ła tera ła gera stà drìo far sù i połexini (xe stà par qûeło che tuta ła xona ła xe stà ciamà Połexine par antonomàxia); 'sti połexini i gera dełe ixołéte che łe vegnéva fora par caxo dai palùi e i ghe tirava sù dełe caxéte, parò 'ste ixołete no łe tegnéva łongo par via che el Po, el Canal Bianco e l'Àdexe i seitava vegner fora dai arzxeni.

[modifica] Racan el nase e spanise co i Estensi

Co che i gà sestà ben i fiumi in qûełi tempi là, i gà anca łimità i połexini, cusì che gà podùo nàser el primo zsentrin fiso, indove che deso pì o manco ghe xe la frazsion de Racan che a qûełi tempi là i ła ciamava Orcano. Tien nota che a qûełi tempi là el brazso prinzsipal del Po el gera pì a sud e'l pasava par Ferara. Senpre in qûełi tempi là i gà dà un corso pì o manco fiso ała Fosa che po' ła sarìa stà asè inportante pa' 'l zsentro de Polxeła int'i secołi (sarìa dir fin ała małora de l'ałuvion intel 1951).

Ła Fosa ła gera inportante: se cata scrito int'i primi documénti che se podeva ndar su par ła corente e se podeva pasar co łe nave dal Po al Canal Bianco e po' da łà se podeva ndar fin intel Àdexe par altre canałete. Ła tera a man drita deła Fosa i l'à ciamà Lavigia o Litigia, mentre che ła tera a man zsanca i l'à ciamà Policella o Pelosella. Se cata scrito che ghe gera na parocia de Santa Maria de Litiga inteła tera deła Litigia, che la gera nata insiem co ła parocia de Santa Margherita de Orcano.

Co che se gà róto i arzxeni a Figaroło intel 1152 (che l'ałuvion ła gà anca desfà el zsentro de Litiga) el brazso prinzsipal del Po el se gera movésto pì o manco indove che deso ghe xe el Poazso, un fià pì a nor del brazso prinzsipal de incò; Racan el gera propio lì e'l ne gà vùo un gran spinton a crésar. Int'i secołi XIII e XIV Racan xe stà na Podesteria del ducà Estense (na specie de capołogo inportante che 'l gavéa giurisdizsion sułe tere tra Canaro e Guarda Veneta, de qûi e de ła da Po); Racan ła xe stà cusì inportante che ła céxa romànica tirà su intel X sècoło e che incò ła xe dedicà ała Natività de Maria Santisima ła xe stà inpinìa de òpere d'arte bełe asè. In 'sti ani qûi i xe stà tirà su de nóvo i zsentrin de Litiga e Policella, senpre un de qûi e un de łà da ła Fosa.

[modifica] Polxeła ła nase e spanise co i Venezsiani

El Po intel XV sècoło el xe ndà de nóvo fora dai arzxeni un paro de volte e'l brazso prinzsipal el xe vegnù catarse un fià pì a sud, indove che'l xe anca incò; Racan el gà scuminzsià ndar zó e tuti pian pianeto i se gà movesto sułe rive nóve del fiume, indove che i dó borghéti che i se catava un de qûi e un de łà da ła Fosa i se gà unìo int'un paexeło che i ło gà ciamà Polxeła. El zsentro de Polxeła xe nasésto e se gà spanìo propi su l'arzxene, che no'l jera mìa grando cofà incò parò che'l jera pì baso; i se gavéa inzxegnà de tirar sù dei mureiti che i ghe podeva ficar drento dei tramezxi de łegno e dei sachi de sabia, cusì che'l Po no'l ndava mìa zó par ła piazsa co che ghe jera łe pieine. Sti mureti i gà tegnù łe pieine del Po par paréci sècołi, fin che i xe stà butà zó intel 1957.

Intel XV secolo ła Repùblica de Venezsia e'l Dugà Estense i se faséa la guera par torse el Połéxine, e na volta i uni e na volta qûełi altri i gà comandà sora 'sta tera. Intel 1482, co che ghe xe stà la guera del sal, i se gà batajà propi da vanti de ła Fosa de Polxeła; i gà vinto i venezsiani e ła xe stà na vìnzsita asè inportanta par la guera, cusì che intel 1484 Polxeła ła xe pasà de sota deła Serenìsima insiem co tuta ła tera de Rovigo, che a qûei tenpi łà no ła jera tuto el Połéxine. Polxeła ła xe deventà cusì un zsentro asè inportanto parché el Po el faxéa da confin con el dugà Estense solo che tra Polxeła e la Guarda Vèneta; ła Fosa ła jera cusì ła soła maniera deła Serenisima de ndar intel gran fiume par łe só tere.

Intel Po propi da vanti da Polxeła ghe xe stà n'altra bataja famóxa asè tra ła Repùblica de Venezsia e'l dugà de Ferara; 'sta bataja ghe xe stà al 22 diçembre 1509 mentre che ghe jera in corso i fati deła Łega de Cambrai. Ła flota de venezsia la jera vegnù su par el Po par farghe spavento ała zsità de Ferara, che ła jera restà soła a conbatar contra a l'exercito deła Serenisima; i soldà del duga Alfonso I d'Este i jera comandà da só fradeo, che'l jera el cardinal Ipolito I d'Este. I gà meso l'artiglierìa sułe rive del fiume e i gà petà che ła rivése ła pieina del Po, parché i savéa che ła jera drìo rivar. Co che ła xe rivà ła pieina, łe cołonbe dełe nave łe jera zxuste sota el tiro deł'artiglieria feraresa; el cardinal el gà comandà de far fógo e i gà fato na strage de soldà venezsiani e anca de nave.

Anca Ludovico Ariosto el ga contà deła bataja de Polxeła intel só Orlando Furioso:

(IT)	"Ebbe lungo spettacolo il fedele vostro popul la notte e 'l dì che stette, come in teatro, l'inimiche vele mirando in Po tra ferro e fuoco astrette."

(VEC)

"El vostro pòpoło fedel el gà łongo vùo un spetàcoło in qûeła note e qûel dì che'l xe stà, cofà int'un tiatro, a vardar in Po łe vełe nemighe strenzùe in tra el fero e'l fógo."

(canto 40, 2, vv. 1-4)

Ła vitòria asè importanta dei Estensi ła gà vùo el soło efeto de fermar i venezsiani indove i jera, Polxeła ła xe vegnùa de novo a catarse de sota deła Serenisima e ła ne gà vùo l'istesa sorte, infin che Napoleon I de Franzsa el ne gà dà ła fin intel 1796.

Fintanto che ła xe stà de sota dei venezsiani, Polxeła ła xe spanìa parché la jera inte'na posizsion asè inportanta par ła strategìa; intel XVI sècoło i gà tirà su el Sostegno, che'l jera na specie de ponte co na seranda granda che no ła faxéa ributar inteła Fosa l'aqua del Po co'l jera in piena. Anca dełe fameje inportante de Venezsia łe gà tirà su na viła o na cà a Polxeła: par exenpio i Grimani, i Donà, i Fòscari e i Morosini.

Co ghe xe stà la guera de Castro intel Połèxine se gà visto batajarse ła Repùblica de Venezsia e ło Stato Pontificio; intel 1644 a Polxeła i gà tirà su dełe fortificazsion inportante, che łe gà tegnù łontan dal zsentro qûełe (par fortuna poche) bataje che ghe xe stà.

Racan se gà svodà int'i ani, parò ła céxa ła xe ndà vanti isteso servir anca łe àneme de Polxeła. Ła baxìłega deła parocia la xe stà tirà su indove che ła xe indeso soło intel 1730 e ła xe stà intitołà ała Beata Vergine del Rosari.

[modifica] Ła storia moderna

Intel 1796 ła Serenisima ła xe finìa e Polxeła ła xe ndà drìo el Vèneto de sóta deła dominazsion franzsexa; insiem co tuto el Połéxine e ła tera de Ferara el se ciamava "dipartimento del Baso Po".

Finìa anca ła dominazsion franzsexa, intel 1815 Polxeła ła xe ancora inportante par ła strategìa: deso el confin tra el Regno Lombardo Vèneto e ło Stato Pontificio el xe stà spostà fin a tòr drento tuta ła tera del Połéxine che ła se catava a nor da Po, e i ne ga dà ała Provincia de Rovigo łe tere che ła gà ancora incò. El Po el se podéa navigar, el jera inportanto asè par el Regno; ghe jera batełi che ndaxéa su e zo par el fiume e i se fermava anca a Polxeła, che ła ndaxéa su ł'economìa.

Co ghe xe stà el Risorgimento ghe xe stà asè patrioti che i pasava el Po a Polxeła, indove che el fiume el se strenzxe un fià; pì asè ancora co Ferara la xe ndà de sóta del Regno de Sardégna (che'l sarìa stà po' el Regno d'Itałia) intel 1859. Co che xe finìa ła terzsa guera de indipendenzsa tałiana anca Polxeła ła xe pasà de sota dal Regno d'Itałia intel 1866.

Deso Polxeła no la jera pì sul confin e no ła jera pì inportanta par ła strategìa. Ghe xe stà na crixi de ł'economìa par tuto el Połéxine; 'sta crixi ła se gà sentìa un fià de manco a Polxeła parché ła gà vegnù catarse propi suła strada e suła ferovìa che i gà meso zxó int'i primi ani deła dominazsion Savoia par unir Ferara co Rovigo. Parò ła crixi ła ghe xe stà l'isteso, cusì anca i laoradori de Polxeła i se gà zxontà ałe proteste de "Ła boje!" int'i ani 1880, ma no ghe xe stà dà na vera soluzsion dała polìtega. Cusì anca i Polxełani i gà scuminzsià ndar intel Mèsico e inteł'Amèrica del Sud, insiem co tanta altra zxente vèneta che i vedéa intełe tere del continente nóvo ła soła vera speranzsa de ndar vanti vivar co dignità.

Ła crixi de ł'economìa e deła cultura la se nota anca parché no i gà pì tirà su el teatro, che'l jera stà butà zxó al 19 lùi 1892 da na tronba d'aria, che la xe stà ciamà intełe croniche "el ciclon de Polxeła"; el ciclon el gavéa butà zó asè caxe e ghe jera stà morti e ferìi. Anca el palazsio dei Grimani inteła piazsa, indoce che ghe jera el comun, el jera sta butà zxó; el comun el se gà movésto intel palazsio dełe poste strìache, e i ruvinazsi del palazsio i xe stà ciapà drento ałe caxe nóve.

Ła crixi ła se gà frenà intel 1899, co che xe stà fato el ponte in barche che par tanti ani el gà significà tanto par Polxeła; note parò che i laori i xe stà pagà dal comun de Canaro. El ponte el jera fato de na serie ce barche łigà una co qûeł'altra e'l jera łongo 400 metri; se pasava da Polxeła a Ro. El zséntro del ponte el se podéa sligar par far pasar łe barche intel Po; i se gavéa anca inzxegnà de costruir dełe stradełe alte difarenti par poder ndar su par el ponte anca co'l fiume el jera in piéna.

Ła storia de Polxeła ła xe ł'istesa che'l Połéxine par tuta ła prima mità del XX sècoło: inteła prima guera mondiałe Polxeła ła gà dà ła vida dei só soldà ał'Itałia ma no ghe xe stà bataje da 'ste parte, e co ghe xe stà el fasixmo se gà notà soło croniche lezxiere: ła piéna intel 1926 che ła xe stà tegnùa drento i arzxeni co i sachi de sabia, o el Po giazà intel 1929 che se podeva ndar intel feraréxe a pié o sbrisando de sóra dei slitin fati in cà. Inteła seconda guera mondiałe Polxeła ła xe stà bombardà qûalche volte dai ałeati in tra'l 1944 e'l 1945 par via che ghe jera el ponte in barche.

[modifica] Ł'ałuvion intel 1951 e ła storia d'incò

Co che ła zxente ła pense a Polxeła par forzsa ła pensa anca a qûeła małora de ł'ałuvion intel 1951. A novenbre de qûeł'ano łà el Po el gavéa róto i arzxeni a Oc'bel e ł'aqua ła gà scuminzsià ndar int'i canpi; parché ghe jera ła Fosa in zsità i 'nzegneri i gà pensà che ł'aqua ła se podese tegner drento intel cain che ghe jera in tra Oc'bel e Polxeła, parò i gà sbajà far i cunti e ghe jera asè pì aqua. Parò i arzxeni no i gà tegnùo e ł'aqua ła xe ndà rento inteła Fosa e intel Canal Bianco, che'l gà róto a Arquà; soło co i se gà incorti i gà tajà i arzxeni deła Fosa par darghe sfógo a ł'aqua che ła ndése intel mar travesando i canpi intel baso Połexene. Xe vero parò che intel baso Połexene ghe jera pena stà łe bonifeghe e ghe jera anca tanti canpi de sóta del liveło del mar; ła piena la jera granda asè e ł'aqua ła xe tornà indrìo incontra Rovigo, indove che la se gà fermà ała perifarìa. Dó terzsi deła tera del Połexene la jera sota ł'aqua, e i gavéa fin paura che no se podése gnanca pì coltivar i canpi.

Da 'sta małora qûi ła xe vegnù fora ła Polxeła d'incò. Tanta zxente ła xe ndà star vìa dal Połexene par ła fame, specie i xe ndà intel triàngoło industriałe de Torino, Milano e Genova, e tanta zxente anca da Polxeła. I gà dito che ła Fosa no ła ndaxéa pì ben e che no ła ne servìa pì; no i ła gà terà ma i ła gà soło cuacià; el Sostegno stòrico che'l jera sta tirà su dai venezsiani i ło gà butà zxó. I gà anca pensà de tirar su ben asè i arzxeni del Po par tuto el Połexene; cusì intel 1957 i gà dovùo butar zò el zsentro de Polxeła che'l jera propi stà tirà su sul vecio arzxene. El zsentro de Polxeła i ło gà tirà su da nóvo suła Fosa cuacià.

Ła zxente che ła xe restà i se gà tirà su i brazsi e i gà sutà ła tera e i gà laorà i canpi da nóvo. Intel 1980 i gà tirà via anca el vecio pónte in barche e i gà tirà su el pónte nóvo de cemento armà. Int'i ultimi ani Polxeła ła xe scuminzsià a piaxérghe de nóvo ała zxente e ghe xe rivà tante nóve àneme.