Vèneto
Da Wikipedia, ła ençiclopedia libara.
El Veneto el xe na región itałiana, spartìa in 7 provinzse: Venezsia, Bełun, Padoa, Rovigo, Treviso, Verona e Vicenzsa. Le lengue pi' parlade in tel Veneto łe xe el Veneto e el 'Tałian. El Veneto el xe in tel nord-est de l'Italia, el ga na popolasión de 4.490.000 àneme (2001) e 'l se estende par 18.930km², co' na densità de 244 ab/km².
Indice |
[modifica] Giografia
El confina a nord co l'Austria (soło par un tocheto), a est col Friul e col Mar Adriatico, a sud co' l'Emilia-Romagna e a ovest co ła Lombardia e col Trentin-Alto Adexe.
[modifica] Fiumi e laghi
El Veneto el xe atraversà da alcuni fiumi inportanti: el Po al confine con l'Emilia-Romagna; l'Adexe, che pasa par Verona e vizsin de Rovigo; ła Brenta che ła pasa par Padoa, ła Piave che ła pasa par Bełun, el Tajamento al confin col Friuli, el Siłe che bagna Treviso e che xe el terzso fiume de risorgiva de Europa.
Un aspeto jeografego pì notevołe xè sensa dubio ła Laguna de Venezsia. A ocidente ghe xè el Lago de Garda.
[modifica] Monti
El Veneto el xe costituìdo in gran parte da pianura, ma ghe xe anca montagne inportanti come łe Dołomiti. Al nord-ovest ghe xe łe Alpi, in particolar modo i Monti Lesini, l' Altopian de Asiago e łe Dołomiti co'l jazsaro de ła Marmołada, che ła xe la sima pi' alta.
In tè ła pianura veneta xe prexenti i pì grandi rilievi cołinari de l'intiera Pianura Padana: i Cołi Euganei, che i se erge, netamente isołai, al sud-ovest de Padoa, seguìi, a poca distanzsa, dai Cołi Berici (al sud de Vicenzsa).
Da ricordar anca łe cołine del'Alto Trevixan, intorno a Valdobiadene e Conejan, e el Monteo.
El Monteo xe na cołina sua destra Piave. Ai tempi de ła Serenisima el jera reserva de legname che i Venezsiani doparava al'Arsenal (pa' łe navi) e anca pa łe fondamenta de la cità. I tronchi i vegnéa mési sua Piave e spedìi in laguna via acqua. Invezse jera proibìo, pa' le popołazsion de ła zona, de tajar i àlbari. Durante ła Prima Guera Mondiałe, dopo ła disfata de Caporeto, ła linea del fronte la se era fermada su ła Piave, coi Taliani su ła destra, e i Austriaci su ła sanca: el Monteo l'era de gran inportanzsa strategica, e sede de fortificazsion taliane (ancora se pol visitar diversi monumenti, come el Oservatorio del Re a Croseta del Monteo, na costruzsion blindata che varda dal'alto la val de ła Piave). Uncuò el Monteo l'è na zona famoxa pa' i fonghi (i ciodet del Monteo)par łe patate e par i agriturismi. L'è divixo tra i comuni de Montebełuna, Croseta del Monteo, Volpago del Monteo, Javera del Monteo e Nervesa de ła Bataja.
[modifica] Storia
Abità fin da ła preistoria, in prinzsipio el jera abità dai Euganei, in seguito dal popoło dei Paleoveneti.
La storia del Veneto xe unìa a queła de ła pì vasta región del Nord-Est del'Italia, ciamada anca Triveneto, confinante col Mar Adriatico e tuta ła cadena de łe Alpi Orientałi, che conprende Trentin-Alto Adexe, Veneto e Friułi-Venezsia Julia.
In epoca storica a partir dal I sec. a.C. ła ga fato parte de l'Inpero Roman come Regio X Venetia et Histria.
 |
Par aprofondir, varda ła vóxe Storia de Venezsia. |
Indopo el croło de l' Inpero Roman, eła xe stada invasa da maraje de popołi de origine barbarica (Goti, Eruli, Unni e Longobardi sta ultima invasion ła xe descrita da Paolo Diacono in te ła so Historia Langobardorum). Tra el VI e 'lVIII secolo ghe xe sta na division senpre pi neta tra ła Venetia interna, soto 'l dominio longobardo e la Venetia maritima dipendente da 'limpero bizantino e da l'esarcato di Ravenna. Gran parte de łe popolasion e le autorità rełijiose łe se ga trasferì dałe sità de l'interno ai sentri łagunari (Grado, Torceło, Caorle, oltre che a quełe un quo sconparse Małamoco e Civitas Nova o Heraclea). Co ła conquista longobarda de Ravena ała metà de l'VIII secolo, el teritorio lagunar el ga acquistà na sempre major indipendensa da l'inpero bizantin dal cual formalmente ła resta dipendente. Dal trasferimento de ła sede del dux bizantin da Civitas Nova suła teraferma, a Małamoco, in te łe isołe lagunari (e da qua al prinsipio del VIII secolo a "Rivoalto", un quo Rialto), ga orijine ła sità de Venezsia.
Venezsia, grasie ałe fortune imense ricavae co i so comerci maritimi e terestri co tuto el mondo che se conoseva ałora, ła xe deventada ła pi potente de łe quatro Republiche marinare de ła penisoła italica, che łe se contendeva el dominio comercial de łe rote del Mediteraneo. Espandendo el so dominio sui teritori circostanti, intorno al 1400, ła ga costituìo un stato del cual i confini se ga esteso anca pin là de quełi de l'antica regio romana.
Ała fine del XVIII secolo ła Republica, ormai in declino, ła xe stata invasa da Napoleon Bonaparte e po' da questo pasada, dopo na serie de sacheji e de scontri sanguinosi (Pasque Veronesi) a l'Austria in canbio del Belgio. La xe restada cusì par sirca 60 ani soto ła dominasion de l'Inpero Austro-Ungarico come parte del Regno Lombardo-Veneto. La ga ciapà parte ai moti risorgimentali co ła eroica e desperada rebelion e resistensa de Venezsia e Trevizo del 1848-1849 soto ła guida corajosa de Daniel Manin par ła so independensa. Sconfita dal jeneral Radetzski, ła entra nel Regno d'Italia in seguito alla sconfita austriaca de Sadowa contro ła Prusia, determinante par asicurar el suceso de ła Tersa guera de indipendenza italiana in tel 1866.
Dal 1946 ła xe parte de ła Republica Italiana e dal 1971 el Parlamento italian ghe riconose ai abitanti de ła Rejion Veneto ła definision de «popoło» co leje costitusional (l'unica altra rejone co questa peculiarità ła xe ła Sardegna).
[modifica] Economia
In Veneto łe atività de laoro e xè sviłupà soratuto in grupi de picołe azsiende che laora magari par conto de grose inprese, anca multinazsionałi. Xè presenti al dì de ancuò 28 grupi de inprese ciamadi distreti (it: distretti). Eco l'elenco:
Belluno: - Distreto del'ociałeria
Padova: - Distreto termałe euganeo - Distreto dei arzentieri del Veneto - Distreto padovan de ła łogistega - Distreti veneto del condizsionamento e de ła refrigerazsion industriałe
Rovigo: - Distreto itico del Delta del Po - Distreto de ła xostra
Treviso: - Distreto trevisan del legno-aredo - Distreto del Spor System de Montebełuna - Distreto trevisan de ła bioediłizsia - Distreto del proseco di Conejan e Valdobiadene - Distreto veneto de łe atrezsature alberghiére
Venezsia: - Distreto calsaturiero veneto - Distreto de ła portuałità, intermodałità e łogistega - Distreto del vèro artistico de Muran - Distreto interprovinzsałe de ła pioła cantieristica veneziana - Svilupo agroitico de ła provinzsa de Venezsia
Verona - Padoa - Rovigo: - Distreto del mobiłe clasico de ła pianura veneta
Verona: - Distreto veronexe de ła moda (tesiłe e abiłjamento) - Distreto del marmo e pìére del Veneto - Distreto de ła termomecanica VeronaClima - Distreto calsaturiero veronexe - Distreto łogistego veronexe - Distreto grafico-cartario Carta Stampa
Vicenzsa: - Distreto orafo - Distreto del packaging - Distreto del mobiłe d'arte de Basan - Distreto de ła ceramica e teracota - Distreto de ła moda (tesiłe e abiłjamento)
[modifica] Omeni importanti che i xe nadi in Veneto
- Giacomo Casanova, aventuriero Venezsian
- Ugo Foscolo, poeta
- Giorgio Panto, inprenditor e polìdego
- Roberto Baggio, zugador de bałon
- Carlo Goldoni, scritor de comedie
- Angelo Beolco, dito el Ruzante, scritor de comedie
- Giorgione, pitòr da Casteo
- Giambattista Tiepolo, pitor Venezsian
- Antonio Vivaldi, viołinista e conpoxitor Venezsian
