Kanton Luzern
Us der alemannische Wikipedia, der freie Dialäkt-Enzyklopedy
| Kanton Luzern | |
|---|---|
 |
|
 |
|
| Basisdate | |
| Hauptort: | Luzern |
| Flächi: | 1'493 km² (Rang 9) |
| Iwohner: | 354'800 (2004) (Rang 7) |
| Bevölkerigsdichti: | 238 Iw./km² (Rang 9) |
| Bitritt zue dr Eidgnosseschaft: | 7. November 1332 |
| Abchürzig: | LU |
| Sproche: | Deutsch |
| Websyte: | Kanton Luzern |
| Karte | |
 |
|
De Kanton Lozärn esch en Kanton i de Zentralschwiiz. Nochber-Kantön send Schwyz, Obwaldä, Nidwaldä, dr Aargau, Bärn ond Zug.
Inhaltsverzeichnis |
[ändere] Geografie
[ändere] Ds Land
Fascht de ganzi Kanton legt em Voralpe- ond Alpegebiet. Di bekanntischte Bärge vom Kanton send de Pilatus, de Napf ond d'Rigi. Au we die nome zom Teil zom Gebiet vom Kanton Lozärn ghöred.
[ändere] See
Die gröschte See vom Kanton send de Rotsee, de Baldeggersee ond de Sämpachersee. Grösseri oder chliineri Aateil hett Lozärn au am Vierwaldschtättersee, am Zogersee ond am Hallwilersee.
[ändere] Flöss (Flüsse)
Die lengschte Flöss, wo ganz oder zom Teil em Kanton leged, send d'Rüüss, d'Ämme (gnauer: di Chliini Ämme), d'Wigger ond d'Suhr.
[ändere] D'Bevölkerig, Iiwohner
[ändere] Härkonft ond Iiwanderig
D'Iiwohner send keltisch-alemannischi Mischlinge, wo ne hochalemmanische Dialäkt redet. E de letschte hondert Johr send vele Lüüt us andere Ländere iigwanderet. Die erschti Iiwandererwälle esch us Italie, Spanie, Dütschland, Öschtriich, Frankriich ond Griecheland cho. Das esch bes öppe 1970 gsi. Derzue send Flüchtlinge us Tibet, Ungarn ond de Tschechoslowakei cho. Syt 1980 chömed d'Iiwanderer vor allem us em früechere Jugoslawie, us de Türkei, us Sri Lanka (Tamile) ond us Portugal. Ändi 2005 hett de Kanton 356'309 Iiwohner gha. Vo dene hend 54'729 Mönsche kei Schwiizer Pass gha. Das send 15,4% vo allne Bewohner.
[ändere] Sprooch
Es get keis eigentlechs Lozärndütsch. E Bewohner vor Stadt Lozärn redt ganz andersch als eine osem Äntlibuech oder osem Henderland. D'Iiwohner vo de Lozärner Rigigmeinde (Wäggis, Vitznau ond Greppe) redet weder meh wi d'Nochberslüüt osem Kanton Schwyz. Generell che me säge: d'Mundart werd lengersi dütscher. Dur Zuewanderig os andere Regione vor Schwiiz ond osem Usland - aber au dure Iifluss vom dütsche Fernseh, wo mer jede Tag lueget - verschwendet emmer meh typischi regionali Usdrück. Die eltere Lüüt kenned mängs Wort, wo de jonge Lüüt gar nümme seit.
| Sprooch | 1880 | 1900 | 1950 | 1960 | 1970 | 1980 | 1990 | 2000 |
|---|---|---|---|---|---|---|---|---|
| Iiwohner | 134'708 | 146'519 | 223'249 | 253'446 | 289'641 | 296'159 | 326'268 | 350'504 |
| Dütsch | 134'155 | 143'337 | 216'647 | 239'068 | 263'310 | 269'327 | 289'160 | 311'543 |
| Italiänisch | 294 | 2'204 | 3'587 | 10'126 | 15'635 | 11'638 | 9'192 | 6'801 |
| Französisch | 302 | 747 | 2'150 | 2'244 | 2'015 | 2'129 | 2'046 | 2'053 |
| Rätoromanisch | 5 | 64 | 338 | 466 | 525 | 642 | 473 | 388 |
| Spanisch | k.A. | k.A. | 33 | 203 | 4'473 | 3'681 | 2'015 | 2'491 |
| Portugiesisch | k.A. | k.A. | k.A. | k.A. | k.A. | k.A. | 2'567 | 3'126 |
| Albanisch | k.A. | k.A. | k.A. | k.A. | k.A. | k.A. | k.A. | 6'768 |
| Serbokroatisch | k.A. | k.A. | k.A. | k.A. | k.A. | k.A. | k.A. | 7'401 |
| Türkisch | k.A. | k.A. | k.A. | k.A. | 282 | k.A. | 1'465 | 955 |
| Änglisch | k.A. | k.A. | 123 | 253 | 485 | 820 | 697 | 1'643 |
[ändere] Religion
De Kanton Lozärn esch früecher en katholische Kanton gsi. Är esch so zsäge de heimlech Hauptort vo de Katholike gsi. Hött gets aber au grossi reformierti ond muslimischi Menderheite. Chliineri Menderheite send die orthodoxe Chreschte, d'Jude, d'Hindus ond d'Buddhischte. Es trätet au emmer meh Lüüt os de Chile us. De Aateil vo de Katholike legt jetzt scho onder 70% vo de Iiwohner.
| Konfession | 1850 | 1900 | 1950 | 1960 | 1970 | 1980 | 1990 | 2000 |
|---|---|---|---|---|---|---|---|---|
| Iiwohner | 132'843 | 146'519 | 223'249 | 253'446 | 289'641 | 296'159 | 326'268 | 350'504 |
| Katholike | 131'280 | 134'020 | 189'917 | 215'686 | 246'888 | 244'066 | 255'106 | 248'545 |
| Protestante | 1'563 | 12'085 | 30'396 | 34'721 | 38'712 | 39'816 | 44'479 | 42'926 |
| Jude | 0 | 319 | 497 | 532 | 563 | 587 | 585 | 399 |
| Chreschtkatholike | k.A. | k.A. | 1'129 | 1'466 | 741 | 594 | 453 | 471 |
| Muslime | k.A. | k.A. | k.A. | 6 | 372 | 1'691 | 6'123 | 13'227 |
| Oschtchreste | k.A. | k.A. | 21 | 39 | 412 | 1'473 | 4'604 | 7'801 |
| anderi Religione | k.A. | k.A. | k.A. | k.A. | k.A. | k.A. | 1'243 | 2'883 |
| Konfessionslosi | k.A. | k.A. | k.A. | 769 | 1'672 | 4'979 | 10'396 | 20'681 |
[ändere] Die gröschte Ortschafte em Kanton
Die gröschte Ort send Ändi 2005:
- Luzern (Lozärn) 57'517 Iiwohner
- Emmen (Ämme) 26'899 Iiwohner
- Kriens (Chriens) 25'329 Iiwohner
- Littau (Littau) 16'148 Iiwohner
- Horw (Horb) 12'428 Iiwohner
- Ebikon (Äbike) 11'486 Iiwohner
- Sursee (Sorsi) 8'186 Iiwohner
- Hochdorf (Hofdere) 7'988 Iiwohner
- Willisau (Willisou) 7'158 Iiwohner
- Rothenburg (Roteborg) 6'873 Iiwohner
- Meggen (Megge) 6'371 Iiwohner
- Ruswil (Rusmu) 6'346 Iiwohner
- Malters (Mauters) 6'143 Iiwohner
- Neuenkirch (Nöiechöuch) 5'725 Iiwohner
- Adligenswil (Adlige) 5'369 Iiwohner
- Buchrain (Bueri) 5'282 Iiwohner
Die meischte vo dene Gmeinde ghöred zor Agglomeration Lozärn. D'Usnahmene send d'Amtshauptort Hofdere, Sorsi ond Willisou. Derzue chonnt Rusmu, die gröschti Buuregmeind vom Kanton.
De Kanton Lozärn esch i föif Ämter (i andere Kantön seit me Bezirk ) ufteilt.
| Amt | Hauptort | Iiwohner 31.12.2005 |
Iiwohner 31.12.2004 |
Iiwohner 31.12.2003 |
|---|---|---|---|---|
| Lozärn | Lozärn | 163 127 | 162 485 | 161 848 |
| Hofdere | Hofdere | 62 661 | 62 173 | 61 729 |
| Sorsi | Sorsi | 65 362 | 64 701 | 64 194 |
| Willisou | Willisou | 46 775 | 46 778 | 46 819 |
| Äntlibuech | Schöpfe | 18 384 | 18 525 | 18 504 |
[ändere] Politik
[ändere] Dr Regierigsrot
Dr Regierigsrot esch d'Exekutive vom Kanton Lozärn ond het höt nome no föif Metglieder. Dr Regierigschef heisst Schultheiss. Är esch primus inter pares ond wächslet jedes Johr. Em Johr 2006 esch das de Toni Schwingrueber. D'Metglieder:
- de Daniel Bühlmann (SVP), Finanzdepartemänt
- de Markus Dürr (CVP), Gsondheits- ond Sozialdepartemänt
- de Max Pfister (FDP), Bau-, Omwelt- ond Wertschaftsdepartemänt
- d'Yvonne Schärli-Gerig (SPS), Justiz- ond Secherheitsdepartemänt
- de Anton Schwingruber (CVP), Beldigs- ond Kulturdepartemänt
[ändere] Dr Grossi Rot (Kantonsparlament)
Dr Grossi Rot esch d'Legislative vom Kanton Lozärn ond het 120 Mitglieder. Traditionell hets em Kanton Lozärn zwe dominanti Parteie gäh - di Rote ond di Schwarze. Oder andersch gseit: die Liberale (höt FDP) ond de Konservative (höt CVP). Die hend bis wyt es 20. Jahrhondert d'Politik vom Kanton beherrscht. Zwar send syt hondert Johre au d'Sozialdemokrate presänt, aber die hend langi Zyt nome e wenige Gmeinde er Agglomeration Lozärn chönne Fuess fasse. Spöter esch de no de Landesreng vo de Onabhängige derzue cho. Bes om 1980 hett sech aber ar Dominanz vo de zwe Grosse ned vel gänderet. E de 1980-er-Johr esch de no di rot-grüeni POCH derzue cho. Syt 15 Johre verlüred die beide Traditionspartei massiv Stemme ond Wähler. Die gönd vor allem zor SVP, wo syt de 1990-er-Johre em Kanton ufcho esch. D'Veränderige send massiv ond gönd emmer no wyte. D'Wahlresultat vo de letsche beide Wahlene send:
| Partei | Setz 2003 |
Wählerateil 2003 |
Setz 1999 |
Wählerateil 1999 |
|---|---|---|---|---|
| CVP | 44 | 35,88% | 48 | 39,84% |
| FDP | 28 | 23,15% | 31 | 25,67% |
| SVP | 26 | 19,88% | 22 | 17,02% |
| SPS | 16 | 11,57% | 12 | 9,62% |
| GPS | 6 | 5,63% | 7 | 5,70% |
[ändere] Gschecht
[ändere] Vorzyyt
E de Jongschteizyyt (ca. 8000-4000 v. Chr) send em Kanton Lozärn die erschte Mönsche sässhaft worde. Es send vor allem Jäger ond Sammler gsii, wo di erschte landwertschaftleche Sedlige gröndet hend. Di bekanntischte Sedlige befendit sech em Wauwiilermoos (Egolzwiler Kultur). Zwösche 800 und 300 v. Chr. wanderet keltischi Schtämm – En erschter Linie Helvetier – i d’Zentralschwiiz ii ond betriibid de erschti Handel öber de Gotthardpass. Nochenere Nederlag gäge d’Römer werd s’schwiizerische Mettelland om 15 v. Chr. is römische Riich integriert.
Wo s’römische Imperium zerfallt, wanderid germanischi Alemanne i d’Zentralschwiiz ii. Di germanischi Sproch verdrängt s’Latiin und s’Chreschtetom verbreitet sech emmer meh. Als kulturelli ond wertschaftlechi Zentre entschtönd Chlöschter ond Schteft. Eis devo, eschs 750 gröndete Luceria, wo sech schpöter d’Schtadt Lozärn entwecklet. De Name Lozärn, wo om 840 s’erscht mol erwähnt wird, bedüütet „sompfige Ort“ oder „Hechtreuse“.
Om 1290 esch Lozärn en wiitgehend sälbschtschtändigi Schtadt met öppe 3000 Iiwohner. Zo dere Zyyt chömid d’Habsborger a d'Macht, ond de König Rudolf I. vo Habsborg ernennt Lozärn zor öschtriichische Landschtadt. Wo de König im Johr 1291 gschtorbe esch, beschliessid Uri Schwyz ond Onderwalde en Bond, i dem si sech gägesiitig Helf im Kampf gäge frömdi Heer verschprächid. So esch d’Eidgenosseschaft gröndet worde.
[ändere] Lozärn e de alte Eidgenosseschaft
Au d’Lozärner setzid sech gäge d’Iischränkige e de Autonomie dor d’Habsborger zor Wehr, ond schlüüssid 1332 en Bond met de Waldstette. Met ehrer Helf glengts ene, e de entscheidende Schlacht vo Sämpach (1386) d’Herrschaft Habsborg-Öschtriich abz’schöttle.
Es entschtohd es Herrschaftsgebiet wo öppe em höttige Kanton Lozärn entschprecht. Em wachsende Schtaatebond vo de Eidgenosseschaft ghört Lozärn zo de iiflossriichschte Schtedt. Wo d’Reformation noch 1520 d’Eidgenosseschaft schpaltet, wärdid di meischte Schtädt evangelisch. Lozärn aber bliibt katholisch.
De Solddienscht (Vermettlig vo Soldate e Ossländischi Heer) secheret em Lozärner Patriziat gueti Iikönft. Zahlriichi repräsentativi Boute e de Schtadt ond schöni Landsetz züügid hött no vo dem Riichtom.
[ändere] Lozärn vor de Helvetische Revolution bes zor Gröndig vo de Schwiiz
Wo 1798 di französich Armee i d’Schwiiz iimarschiert, zerfallt di alt Eidgenosseschaft. S’Lozärner Patriziat dankt wederschtandslos ab ond s’Volk werd zom Souverän. De Kanton Lozärn beschtoht zwar wiiterhin, verlüürt aber voröbergehend sini Sälbschtschtändigkeit. Demet weder Rueh iicheert füehrt de Napoleon 1803 met de Mediation e Verfassig ii, wo am Kanton weder meh Souveränität ged.
Im gliiche Johr erlangt de Kanton Lozärn met de Iiglederig vom Hetzcherchamt ond de Abgab vo Mereschwande a Kanton Aargau sini höttigi Grössi. Au d’Glederig i Ämter ond Gmeinde schtammt us dere Zyyt. Bes 1847 hed sech s’Gmeindgfüeg verfeschtiget, so dass es schpöter chuum meh Änderige ged. D’Zahl vo de Gmeinde im Kanton erreicht 107. Hött förderet de Kanton Lozärn d’Zämelegig vo chliinere Gmeinde oder Gmeindegroppene.
Wo em Napoleon sini Macht zämebrecht, entschtoht es Machtvakuum. Zwar schtellt d’ Lozärner Arischtokratie 1814 ehri alte Vorrächt teilwiis weder här, werd aber dor jongi liberal Dänkendi bekämpft. De Opposition glengt’s, 1830/31 e liberali Regenerationsverfassig ond 1841 en politisch demokratische Verfassigsentworf dörez’setze. De Parteigägesatz zwösche katholisch-konservative ond liberale Chräft beschtemmt drufabe s’politische Gschee för veli Johrzähnt.
[ändere] Gschecht syt 1848
Nochem verlornige Sonderbondschrieg hett Lozärn kei grossi Rolle meh gschpelt e de nöie Schwiiz. Di Liberale ond di Konservative hend d'Politik bes i die jöngschti Zyt dominiert ond sech d'Macht teilt. Noch em ne chorze Höch vom Landesring vo de Onabhängige esch die politischi Landschaft erscht noch 1980 farbiger worde. D'Sozialdemokrate, die Grüene ond ab 1995 d'SVP hend hött grösseri Wahlaateil. De Kanton Lozärn esch hött e politisch guet integrierte Teil vor Schwiiz ond de wechtegschti Kanton vor Zentralschwiiz.
