Cmentarz Orląt
Z Wikipedii
 |
|
|
|
|
Cmentarz Obrońców Lwowa (popularna nazwa: Cmentarz Orląt) - jest autonomiczną częścią cmentarza Łyczakowskiego we Lwowie. Zajmuje odrębne miejsce - stoki wzgórz od strony Pohulanki. Znajdują się na nim mogiły uczestników obrony Lwowa i Małopolski Wschodniej, poległych w latach 1918–1920 lub zmarłych w latach późniejszych. Często nazywany jest Cmentarzem Orląt, gdyż spośród pochowanych tam prawie 3000 żołnierzy, większość to młodzi chłopcy, Orlęta lwowskie. Nazywany on był przez Polaków miejscem świętym (Campo Santo).
Spis treści |
[edytuj] Historia powstania
[edytuj] Wybuch polsko-ukraińskiego konfliktu o Lwów
Pod koniec I wojny światowej, gdy rozpadała się monarchia Habsburgów, dowództwo wojsk austriackich we Lwowie sprzyjało dążeniom kół ukraińskich do przejęcia władzy w mieście. Skutkiem tego w październiku 1918 w mieście stacjonowało ok. 12 tys. żołnierzy narodowości ukraińskiej, podczas gdy żołnierze narodowości polskiej zostali wysłani na odległe odcinki frontu (m.in. do Włoch).
Na początku października 1918 parlamentarna reprezentacja ukraińska postanowiła zwołać do Lwowa mężów zaufania ze wszystkich ukraińskich ziem Austro-Węgier - wschodniej Galicji, Bukowiny, Rusi Zakarpackiej.
19 października 1918 na zjeździe we Lwowie ukonstytuowała się Ukraińska Rada Narodowa. Przyjęła ona rezolucję o utworzeniu państwa ukraińskiego, w którego skład miała wejść wschodnia Galicja po San; poza tym odrzucono "roszczenia" Rady Regencyjnej do "księstw ukraińskich" - halickiego i włodzimierskiego.
28 października została utworzona w Krakowie Polska Komisja Likwidacyjna (PKL). Komisja ta miała przyjechać do Lwowa i przejąć władzę nad całą Galicją, instalując się w ówczesnej stolicy. Wiadomość o tym przyśpieszyła wystąpienie Ukraińców.
[edytuj] Obrona Lwowa
1 listopada 1918 nad ranem Ukraiński Komitet Wojskowy dokonał zbrojnego zamachu i przy pomocy żołnierzy z pułków ukraińskich (Strzelcy Siczowi) opanował najważniejsze gmachy publiczne we Lwowie, m.in. Namiestnictwo, Sejm, Dyrekcję Policji, Ratusz, Pocztę Główną. Wprawdzie Ukraińcy przejęli władzę wojskową od austriackiej komendy wojskowej, a władzę cywilną od namiestnictwa, jednakże nie zdołali opanować całego Lwowa. Już od rana 1 listopada spontanicznie powstały dwa polskie punkty oporu. Polacy stanowiący przeważającą większość mieszkańców (60% Polaków, 30% Żydów, 10% Ukraińców) Lwowa (co przyznawali także Ukraińcy) nie mogli się pogodzić z myślą, że stare polskie miasto zostanie opanowane przez mniejszość ukraińską. Po pierwszym szoku do walczących placówek zaczęła napływać przede wszystkim młodzież. Żywiołowo i spontanicznie tworzono różne grupy i małe oddziały, które na własną rękę prowadziły walkę partyzancką. Już w pierwszych dniach w zachodniej części miasta tworzono oddziały i pododdziały, dowodzone przez młodszych oficerów i podchorążych, wywodzących się przede wszystkim z Legionów i POW, a także z armii austriackiej.
W walkach o Lwów, (które trwały w samym mieście do 22 listopada 1918, zaś wokół miasta okrążonego przez siły ukraińskie do połowy 1919), ze względu na ich charakter uliczny, bardzo krwawych, zginęło w czasie od 1 do 22 listopada 1918 439 Polaków, w tym 12 kobiet. Z ówczesnych Obrońców Lwowa jeden miał zaledwie 9 lat, siedmiu po 10, a dwóch weteranów z roku 1863 po 75 lat.
[edytuj] Powstanie cmentarza
W czasie walk o Lwów poległych grzebano na prowizorycznych cmentarzykach w pobliżu poszczególnych punktów oporu, między innymi obok Szkoły Kadetów, szkoły im. H. Sienkiewicza i w ogrodzie Politechniki. Po wygaśnięciu walk polskie władze Lwowa postanowiły ekshumować ciała zabitych i przenieść je na specjalnie wydzielony obszar, przylegający od strony Pohulanki do cmentarza Łyczakowskiego. Sprawą tą zajęło się powołane w 1919, z inicjatywy Marii Ciszkowej - matki jednego z poległych gimnazjalistów - towarzystwo Straż Mogił Polskich Bohaterów. Po zgromadzeniu odpowiednich funduszy rozpisano w 1921 konkurs na mauzoleum obrońców Lwowa, którego laureatem został student Wydziału Architektury Politechniki Lwowskiej Rudolf Indruch - uczestnik walk o Lwów.
[edytuj] Opis obiektów cmentarza sprzed zniszczenia
Najważniejszymi częściami Cmentarza Obrońców Lwowa są: stojąca na najwyższym wzniesieniu Kaplica, poniżej jej rozłożone katakumby i wreszcie monumentalny Pomnik Chwały. Między nimi rozmieszczono tysiące mogił.
[edytuj] Kaplica
|
|
Kaplica Obrońców Lwowa, stojąca na szczycie wzniesienia Cmentarza Obrońców Lwowa, zastąpiła pierwotną drewnianą, wzniesiona na miejscu obecnego Pomnika Chwały, jeszcze podczas walk o Lwów. Ma ona kształt rotundy. Wybudował ją inż. K. Weiss i poświęcił 28 listopada 1924 arcybiskup Bolesław Twardowski. Na ołtarzu znajduje się figura Matki Boskiej z Dzieciątkiem Jezus - rzeźba artystki rzeźbiarki Luny Drexlerówny.
[edytuj] Katakumby
Katakumby leżą poniżej kaplicy i schodzi się do nich szerokimi, kamiennymi schodami. W ośmiu ich kryptach spoczywa 72 bohaterów, których ekshumowano z różnych odcinków frontu polsko-ruskiego. Spoczęli w nich wybrani przez specjalną komisję, którą stanowili: bryg. Mączyński, prezydium Związku Obrońców Lwowa z listopada 1918, prezydium Straży Mogił Polskich Bohaterów i przedstawiciel władz wojskowych. Komisja ta orzekła, że w katakumbach mają spocząć zwłoki obrońców Lwowa poległych w pierwszych dniach listopada 1918 r., i że mają to być kobiety i mężczyźni, różnego wieku, różnych stanów, rodzajów broni, odcinków obrony Lwowa, dzielnic Polski i odsieczy.
[edytuj] Strona lewa
- Krypta 1
- PUŁKI I ODDZIAŁY LWOWSKIE
- Por. Skałkowski Nałęcz Iwo, lat 22 , stud. agron. z odc. III Góra Stracenia † 28.XII.1918 na Persenkówce. Po śmierci mianowany rotm., kaw. Virtuti Militari 4 krz. Wol. Odzn. Rycerzy śmierci, krz. Odzn. III odc. Orlęta
- pp. Pempuś Jan, lat 21, I pułk strzel. Lw. † 15.V.1919 pod Kościejowem
- pp. Białoskórski Abdank Stanisław, lat 29, stud. techn. urzęd. Towarzystwa Kredytowego Ziemskiego, z oddziału karabinów maszynowych z odcinka II poczty †12.V.1919 pod Trzemiwólkami, krz. walecznych, odznaka II odcinka Orlęta
- pchor Załogowicz Tadeusz, lat 23, legionista I Brygady, ze szkoły Sienkiewicza, †18.V.1919 pod wsią Prusami, odzn. II odc. Orlęta
- sierż. Strusiński Romuald, lat 17, uczeń gimnazjum XII, z odcinka Cytadela †2.XII.1918 w Grzybowicach, odz. II odc. Orlęta
- szer. Kozłowska Stefania, lat 17, modniarka, sanitariuszka, †31.I.1919 na Persenkówce, krz. Orlęta
- szer. Petrykiewicz Antoni, lat 13, uczeń II klasy gimnazjum V z odcinka III Góra Stracenia, ranny 23.XII. na Persenkówce, †16.I.1919 r, kawaler Virtuti Militari, 3 krz. wal., odznaką rycerzy śmierci, odzn. III odc. Orlęta
- szer. Żeburski Stanisław, lat 18, absolwent gimnazjum VII, z odcinka I, ranny 15.I na Persenkówce, †24.I.1919, odzn. I odc. Orlęta
- ułan Gerlach Franciszek, lat 20, †16.IV.1919 w Winnikach, Orlęta
- Krypta 2
- POLEGLI LISTOPAD 1918
- szer. Jabłoński Tadeusz, lat 14, uczeń III klasy gimnazjum IX Lwów, †17.XI.1918 pod Szkołą Kadecką, krzyż walecznych, odznaka I odcinka
- sierż. Głogowski Aleksander, lat 22, uczeń szkoły handlowej, Legionista I Brygady, †17.XI.1918 Góra św. Jacka, kawaler Virtuti Militari, krzyż walecznych, odznaka I odcinka
- szer. Bieganówna Antonina, lat 23, urzędniczka byłego Namiestnictwa, sanitariuszka Czerwonego Krzyża, †4.XII.1918, odzn. II odcinka
- szer. Spaltenstein Franciszek, lat 29, student prawa UJK, ranny 18.XI. w ogrodzie Kościuszki, †4.XII.1918 r, odz. II odc.
- st. szer. Wandacz Marian, lat 19, konduktor tramwaju, Legionista III Brygady, †18.XI.1918 w ogrodzie Kościuszki, krzyż walecznych, krz., odznaka II odcinka
- szer. Bitschan Jerzy, lat 14, uczeń VI klasy gimnazjum Jordana, †21.XI.1918 na cmentarzu Łyczakowskim, krz., odzn. I odcinka
- szer. Łobos Jerzy, lat 16, uczeń VII klasy gimnazjum II, ochotnik w Kompanii Rzeszowskiej †21.XI.1918 przy koszarach Łyczakowskich, krz.
- pp. Szameit Łabędź Stefan, lat 24, urzędnik Wydziału Krajowego, Legionista II Brygady, †21.XI.1918 obok Poczty. Po śmierci mianowany porucznikiem, kawaler Virtuti Militari, krzyża walecznych, krz.
- szer. Pyzik Ludwik, lat 16, uczeń IV klasy gimnazjum XI we Lwowie, †21.XI.1918 pod Cytadelą, odzn. II odcinka
- Krypta 3
- POLEGLI LISTOPAD 1918
- szer. Grech Pańko (Żarnowski Stanisław), lat 26, rzeźnik, celowniczy karabinu maszynowego, †11.XI.1918 na Politechnice, krz.
- sierż. Heil Józef, lat 47, maszynista kolejowy, odc. III i IV, †14.XI.1918 na placówce Bema, krz.
- pchor. Sas-Kropiwnicki Adam Teobald, lat 18, uczeń VII klasy gimnazjum VII im. T.Kościuszki we Lwowie, Legionista II Brygady †8.XI.1918 pod Skniłowem, krzyż zasługi, krz.
- ppor. Kułakowski Wojciech, lat 26, komendant placówki Bema, †7.XI.1918 na Podzamczu, krz.
- szer. Drozd Ludwik, lat 27, kominiarz, 3 kompania 2 pp. strz., †14.XI.1918 na Podzamczu, krz.
- szer. Paluch Władysław, lat 18, urzędnik kolejowy, odcinek V, †13.XI.1918 na Kulparkowie, krz.
- szer. Nechrybecki Stanisław, lat 22, monter, odc. II †11.XI.1918 na Politechnice, krz.
- szer. Popowicz Zygmunt, lat 17, student Politechniki Lwowskiej, †9.XI.1918 pod Sejmem, krz.
- szer. Sznapka Stefan, lat 22, urzędnik prywatny, †10.XI.1918 obok poczty, krz.
- Krypta 4
- POLEGLI LISTOPAD 1918
- Battaglia br. Andrzej, lat 23, leg., student prawa UJK, komendant pierwszego patrolu, ranny 31.X w koszarach Gwardji, †5.XI.1918. Po śmierci mianowany podporucznikiem, kawaler Virtuti Militari, krzyża walecznych, krz.
- Sadowski Nałęcz Kazimierz, lat 22, technik naftowy, †3.XI.1918 na ul. Kraszewskiego, krz. odzn. II odcinka
- Jaszcz Tadeusz, lat 19, uczeń VIII klasy gimnazjum IV, ranny 4.XI na Wulce, †7.XII.1918, krz., odzn. I odcinka
- Buryan Stanisław, lat 56, inżynier, organizator wywiadu, zamordowany †5.XI.1918 krz.
- Haluza Wilhelm, lat 15, uczeń VI klasy gimnazjum VIII, †5.XI.1918 pod Kulparkowem, krz. odzn. I odc.
- Podhrebelny Tadeusz, lat 18, uczeń VIII klasy gimnazjum III, instruktor II Lwowskiej drużyny skautów, †5.XI.1918 przy Szkole Kadeckiej, krz. odzn. I odc.
- Marud Władysław, lat 17, robotnik, †5.XI.1918 pod koszarami Bema, krz. odzn. III odc.
- Konopka Kazimierz, lat 16, uczeń VII klasy gimnazjum XI, ranny 6.XI. na ul. Bema, †7.XI. 1918 na Politechnice, krz.odzn. III odc.
- Burzym Mieczysław, lat 46, oficer pocztowy, ranny 6.XI. pod Cytadelą, †13.XI.1918, krzyż walecznych, krz., odzn. II odc.
[edytuj] Strona prawa
- Krypta 5
- PUŁKI I ODDZIAŁY LWOWSKIE
- Ciszka Tadeusz, lat 19, uczeń VII klasy gimnazjum, legionista, więzień Huszt, †29.VI.1919 w Szwerach Jackowicach pod Zborowem, krz.
- por. Kocek Tadeusz, ochotnik 30 pp. †19.XII.1918 podczas ataku na Sołonkę, krz.
- kpt. Kopeć Ludwik, lat 30, ps. Wiktor, piłsudczyk, legionista, członek POW, †12.I.1919, zamordowany w Szczercu, krz.
- ppor. piln. Kostrzewski Zygmunt, lat 22, członek Związku Strzeleckiego , legionista, pilot eskadry, †14.V.1919 pod Kulikowem,krz.
- szer.Piss Zygmunt, lat 24, ślusarz, sekcyjny batalionu szturmowego kompanii karabinów maszynowych odc. III †20.IV.1918 w lesie Oświeca, krz.
- szer. Ruebenbauer Kazimierz, lat 18, uczeń VI klasy gimnazjum lwowskiego, †17.IV.1919 pod Bondarówką, krz.
- szer. Widt Jerzy, lat 20, student Wychowania Przyrodniczego UJK, oddziały techniczne, pociąg pancerny nr 3, †24.XI.1919 poległ w Starym Siole, krz.
- ppor. Wolak Stanisław, lat 27, syn ziemiański, dowódca oddziału ochotników †20.IV.1919 rejon Persenkówki, krzyż walecznych, kawaler Virtuti Militari, krz.
- kpr. Zbiegieni Artur, lat 22, cukiernik, †22.IV.1919 w szpitalu na Politechnice, krz.
- Krypta 6
- PUŁKI I ODDZIAŁY LWOWSKIE
- ppor. Gluziński Lech, lat 24, absolwent Wydziału Lekarskiego UJK, adiutant szefa sanitarnego NKCH †29.XII.1918 zamordowany w Durwidowie, krz.
- Hutter Szczepan, lat 25, żołnierz 2 pp Leg. Polskiej Brygady Lwowskiej, patrol wywiadowczy, †11.I.1919 w Zimnej Wodzie, krz.
- Biernacki Józef, lat 21, student, ochotnik 4. pułku artylerii ciężkiej, †21.III.1919 z ran, krz.
- Kwiatkowski Witold, lat 23, student prawa Uniwersytetu Warszawskiego, sekcyjny 3 batalionu 6 plutonu artylerii, †25.II.1919 pod Sygniówką (?), krz.
- Misztur Mieczysław, lat 18, żołnierz baonu saperów lwowskich, †7.II.1919 pod Persenkówką, krz.
- Olechowski Jan, lat 29, absolwent Wydziału Inżynier. Politechniki Lwowskiej, członek Drużyn Strzeleckich i Strzelca. Komendant sekcji min. OTNKOL, †4.IV.1919 na Politechnice, krz.
- Bruhn Jerzy, student prawa Uniwersytetu Warszawskiego, legionista, żołnierz III baterii 4 p. art. †4.XII.1918, poległ na punkcie obserwacyjnym, krz.
- Wilusz Jan, lat 34, historyk sztuki, urzędnik biblioteki uniwersyteckiej we Lwowie, †11.I.1919 pod Skniłowem, krz.
- wachmistrz Zimmer Herman, lat 25, wachmistrz żandarmerii, †16/17. II.1919 pod Gródkiem Jagiellońskim, krz.
- Krypta 7
- ODSIECZ I ODDZIAŁY Z POMOCĄ SPIESZĄCE
- ppor. Kaliszczak Tadeusz, lat 20, student Politechniki Lwowskiej, ochotnik , walczył na odc. VI Kulparków, Persenkówka, †19.II.1919 na Politechnice, krz.
- szer. Kozłowski Stanisław, żołnierz kompanii karabinów maszynowych 30 pp., †17.V.1919 z ran, krz.
- szer. Mech Stanisław, lat 17, członek POW, ochotnik 4 pp. legionów, ciężko ranny pod Zboiskami, †26.II.1919 na Politechnice, krz.
- szer. Pazdam Stanisław, kompania ropczycka, †3.I.1919 z ran, krz.
- szer. Rakowiecki Roman, uczeń gimnazjalny z Jarosławia, żołnierz I kompanii 3 pp. Legionów, †21.XI.1918, krz.
- por. Schwarzenberger-Czerny Julian, lat 27, adiunkt lasowy, legionista, żołnierz I kompanii 8 pp podhal., komendant sektora Bema odc. III †27.VI.1919 w Bełżcu
- ppor. Borzęcki Stanisław Piotr, lat 24, student Politechniki Lwowskiej, żołnierz Legionu Wschodniego, †10.III.1919 w Gródku Jagiellońskim, krz.
- por. Wysocki Piotr Władysław, lat 28, oficer 5 pp. Legii Oficerskiej, †21.XI.1918, krz.
- szer. Zarychczyński lat 24, ochotnik Odsieczy Warszawskiej, żołnierz I komp. I baonu †28.XII.1918, krz.
- Krypta 8
- ODSIECZ I ODDZIAŁY Z POMOCĄ SPIESZĄCE
- szer. Franiszynówna Stefania, lat 18, buchalterka, sanitariuszka ciężko ranna w boju pod Persenkówką, †30.XII.1918 na Politechnice, krz.
- plut. Białecki Edmund, lat 23, żołnierz 3 komp. 3 pp. Strzelców Wielkopolskich, †20.IV.1919 na polach chodowieckich, krz.
- szer. Dobija Stanisław, żołnierz 1 komp. 12 pp †15.V.1919 pod Nawarią, krz.
- szer. Maciątek Franciszek, lat 23, student Wydziału Prawa Uniwersytetu Warszawskiego, żołnierz 2 komp. 36 pp. Legii Akademickiej, †13.I.1919 pod Kulparkowem, krz.
- szer. Niewiadomska-Prus Janina, lat 23, siostra "Wanda" 2 Brygady Legionów, sanitariuszka polskich patroli sanitarnych, †6.I.1919 na Persenkówce, krz.
- szer. Śmiglak Marcin, żołnierz 10 pp, †w sierpniu 1920, krz.
- kpr. Biernacki Wojciech, lat 22, żołnierz 3 komp. 1 pułku Strzelców Wielkopolskich, †20.IV.1919 z ran, krz.
- sekc. Korol Władysław, sekcyjny 5 komp. 10 pp †9.VI.1919 z ran, krz.
- szer. Warecki Władysław, żołnierz I kompanii Poznańskiej, †21.IV.1919 na Politechnice, krz.
[edytuj] Pomnik lotników amerykańskich
Historia spoczywających pod nim jest następująca: w lipcu 1919 amerykański kapitan lotnik Merian C. Cooper zgłosił się wraz ze swym kolegą, majorem Cedericem Faunleroy, do przebywających w Paryżu podczas pertraktacji pokojowych premiera Ignacego Paderewskiego i gen. Rozwadowskiego z prośbą, aby im i ich kolegom amerykańskim wolno było jako lotnikom w mundurach polskich walczyć w armii polskiej.Utworzyli eskadrę popularnie zwaną eskadrą Faunleroya.
Amerykanie oddali wielkie usługi naszej armii, przede wszystkim w walce z konnicą Budionnego . Atakowali ją, opuszczając się tak nisko, że niemal skrzydłami mogli druzgotać głowy jeźdźców i koni. [1] Z szesnastu przybyłych do Polski w międzyczasie amerykańskich lotników, trzynastu wróciło żywych do swej ojczyzny. Trzech pochowanych zostało na Cmentarzu Obrońców Lwowa.
Pomnik lotników amerykańskich, przedstawiający lotnika ze skrzydłami, z głową wzniesioną w górę, jest dziełem artysty rzeźbiarza Józefa Starzyńskiego. Tło w kształcie piramidy projektował artysta rzeźbiarz Józef Różyski. Projekt ten wybrał sąd konkursowy. U góry znajdują się napisy w języku polskim i angielskim: Amerykanom Poległym w Obronie Polski w latach 1919–1920. Na płycie grobowej widnieje napis następujący: Oficerowie Lotnicy z Eskadry myśliwskiej im. Tadeusza Kościuszki.
- Edmund P. Graves porucznik W. P. * 1891 Boston Mass † 22 XI 1919 we Lwowie;
- Arthur H. Kelly kapitan W. P. * 1890 Virginia Richmond † 16 VII 1920 pod Łuckiem;
- G. Mac Callum porucznik W. P. * 1890 Detroit † 31 VIII 1920 pod Lwowem.
Pomnik Lotników amerykańskich ufundował Związek Narodowy Polski w Chicago, a odsłonięto go uroczyście 30 maja 1925.
[edytuj] Pomnik Francuzów
Przy prawym skrzydle katakumb wznosi się pomnik ku czci Francuzów poległych i zmarłych w obronie Polski. Początkowo na Cmentarzu Obrońców Lwowa spoczywało 17 Francuzów, między nimi 9 oficerów, dwóch kaprali i sześciu szeregowców. Z czasem ich zwłoki - na prośbę rodzin - przewieziono do Francji, tak że na cmentarzu lwowskim pozostały tylko szczątki szeregowca Jeana Lorquet, złożone pod płytą grobową pomnika. Nad nią napis: Szeregowiec 57 Pułku P. Jean Larguet ur. w Sigolens-Gironde 1899 r. † 14 stycznia 1920.
Po bokach kamiennej figury znajdują się nazwiska 16 Francuzów. Pomnik przedstawia wykutego w kamieniu piechura francuskiego, opartego o karabin, z gałązką wawrzynu. Sąd konkursowy, zebrany 18.XI.1936 r. uznał jednomyślnie za najpiękniejszy i najbardziej odpowiadający celowi, projekt prof. J.Różyskiego i według tego projektu, pod kierownictwem autora, przy pomocy rzeźbiarza Kazimierza Sokolskiego, został wzniesiony pomnik.
Mur oporowy wykonano według planu sporządzonego na Politechnice Lwowskiej pod kierownictwem prof. Bartoszewicza.
Na płycie grobowej umieszczono napis w języku polskim i francuskim: Bohaterskim Francuzom Poległym i Zmarłym w obronie Rzeczypospolitej Polskiej. - W środku tarcza z brązu z herbem Francji i napisem w języku polskim i francuskim "Pod tą tarczą złożono urnę z ziemią przywiezioną z Francji z następujących miejsc:
- z cmentarza polskiego du Bois du Puits,
- z pobojowiska na górze Notre Dame de Lorette,
- spod pomnika Bajończyków w La Targette,
- z pobojowiska pod Verdun, Arras i St. Hilaire.
Odsłonięcie pomnika odbyło się 26 maja 1938 w obecności Marszałka Rydza-Śmigłego i francuskiego attaché wojskowego w Warszawie gen. Musse.
[edytuj] Groby dowódców i działaczy
Znajdują się one przeważnie poniżej i w bliskości katakumb.
- Stefan Bastyr, kpt., organizator i dowódca lotnictwa polskiego, podczas wojny polsko-ukraińskiej i jego koledzy. Mjr inż. Stefan Stec i ppłk Władysław Toruń.
- Michał Cieński Pomian, płk, komendant III odcinka Lwowskiego, a potem aż do końca wojny polsko-ukraińskiej dowódca I p. Strzelców Lwowskich.
- Tadeusz Cieński ur. 1856, zmarły 1925 r. Senator Rzeczypospolitej Polskiej.
W listopadzie 1918 roku stanął na czele Lwowskiego Komitetu Obrony Narodowej.
- Kazimierz Czarnik dr. prezes Sokolstwa Polskiego w Małopolsce
- Gen. Ryszard Hausner , od 22 XI 1918 do końca wojny polsko-ukraińskiej był dowódcą 2 p. Strzelców Lwowskich.
- Wacław Iwaszkiewicz-Rudoszański , gen. dyw. wojsk polskich. Syn powstańca z roku 1863/4. Początkowo oficer rosyjski, po wybuchu rewolucji organizuje 1. Korpus Polski, na terenie Rosji. Dnia 20.III.1919 obejmuje naczelne dowództwo na froncie polsko-ukraińskim i wypiera Ukraińców za Zbrucz. W czasie najazdu bolszewickiego stanął Iwaszkiewicz no czele wojsk polskich, operujących w Małopolsce Wschodniej.
- Edmund Kessler, gen. W.P. od 19. III. 1919 szef sztabu dowództwa Wschód gen. Iwaszkiewicza.
- Ludwik (Wiktor) Kopeć, kpt, obrońca radiostacji w Kozielnikach 2–3 XI 1918 ("Lwowskie Termopile"), po czym dowódca odcinka w Rzęsnie Polskiej.
- Wojciech Kułakowski por., zdobywca i l dowódca Sektora Bema.
- Stanisław Nilski-Łapiński, Wielkopolanin, legionista, obrońca Lwowa, l. szef sztabu Obrony Lwowa 1–22 XI 1918 i zastępca komendanta Mączyńskiego, zdolny strateg, uczestnik wszystkich walk l. Brygady Legionów
- Czesław Mączyński, brygadier wojsk polskich, naczelny komendant obrony Lwowa od dnia 1–22 listopada 1918 r. Przez 22 dni, w listopadzie 1818, był Mączyński komendantem polskich sił zbrojnych we Lwowie, od 22 listopada komendantem miasta i powiatu lwowskiego wraz z oddziałami bojowymi. Od 12 grudnia 1918 był komendantem Brygady Lwowskiej.
Pod koniec kwietnia 1919 r. poszedł na czele Brygady Lwowskiej z ofensywą nad Zbrucz. Pozostaje tu do jesieni. W roku 1920, podczas inwazji bolszewickiej, organizuje i dowodzi Małopolskimi Oddziałami Armii Ochotniczej.
Po wojnie wybrany zostaje posłem do Sejmu, a po jego zamknięciu wraca do wojska w stopniu pułkownika. Przez krótki czas był komendantem PKU w Wołkowysku i stąd na podstawie orzeczenia lekarskiego przechodzi w stan spoczynku. - Tadeusz Jordan Rozwadowski, gen. broni, Szef Sztabu Gen. Armii Polskiej. Jeden z najbardziej zasłużonych w wojnie polsko-ukraińskiej i polsko-bolszewickiej. Od 22 listopada 1918 r, do 19 marca 1919, tj. do swego wyjazdu na kongres pokojowy w Wersalu, był dowódcą Nacz. Kom. Wschód w wojnie polsko-ukraińskiej. Później, podczas wojny polsko-sowieckiej był szefem Sztabu Generalnego, gen. inspektorem kawalerii i jednym z najbardziej twórczych współpracowników Naczelnego Wodza. Współautor planu bitwy warszawskiej w sierpniu 1920 r.Zmarł w roku 1928.
- Kornel Bolesław Popowicz, początkowo nauczyciel szkoły wiejskiej w powiecie trembowelskim, od najmłodszych lat zwolennik ruchu niepodległościowego, legionista, generał, dowódca Okręgu Korpusu WP we Lwowie,
- Aleksander Skarbek, hr. dr. Współpracownik Tadeusza Cieńskiego, równie jak on, zasłużony obywatel, patriota i organizator w Krakowie odsieczy Lwowa. W dniu 20 listopada 1918 r. przybył do Lwowa wraz z odsieczą, która w znacznej części dzięki jego zabiegom zostało postanowiona, i objął z ramienia nowopowstałego Komitetu Rządzącego administrację Wschodniej Małopolski, w miarę zajmowania jej przez polskie wojska.
- Leonard Stahl, dr wiceprezydent Lwowa, zasłużony działacz w jego obronie.
- Wilhelm Jan Starck kpt., zdobywca Szkoły Konarskiego, obrońca Domu Techników i Wulki, dowódca odcinka Zamarstynów-Żółkiewskie.
- Marceli Śniadowski-Jastrzębiec, płk, legionista 1 Brygady. Organizator i dowódca artylerii we Lwowie w listopadzie 1918 r., po czym dowódca lwowskiej bryg. art.
- Zdzisław Trześniowski-Tatar mjr legionista 1 Brygady i bohaterski dowódca załogi obrony Lwowa w Szkole Sienkiewicza i dowódca l. Grupy W. P. w Szkole św. M. Magdaleny.
- Jan Thullie, Lwowianin, gen. dywizji.
- Wilhelm Todt kpt., adiutant płk. Śniadowskiego.
- Bolesław Zajączkowski major, dowódca k. m. z Góry Stracenia i dowódca baonu Zadwórzaków w r. 1920.
- Aleksander Zborzyl-Mirecki por., dowódca komp. k. m,
[edytuj] Mogiła Nieznanego Żołnierza
Grób Nieznanego Żołnierza postanowiono zbudować w Warszawie, pod arkadami gmachu Sztabu Głównego Wojska Polskiego. W tym celu z 15 najważniejszych pobojowisk, na których żołnierz polski przelewał krew, wybrano drogą losowania szczątki jednego nieznanego bohatera i uroczyście przeniesiono je do Warszawy.
Los miał oznaczyć to pobojowisko. Los też padł na Lwów. Dnia 29 października 1925 roku, nastąpiło w godzinach popołudniowych rozkopanie trzech mogił no Cmentarzu Obrońców Lwowa, oznaczonych napisem: Nieznany Żołnierz. Trzy trumny wydobyte zawierały zwłoki: szeregowca, kaprala i sierżanta. Stwierdzono, że wszyscy trzej byli żołnierzami liniowymi, że zginęli wskutek ran i że pochowano ich w mundurach postrzępionych i pokrwawionych.
Z tych trzech trumien padł wybór na zwłoki szeregowca, które jako godne pochowania na miejscu czci całego Narodu wybrała p. Jadwiga Zarugiewiczowa, polska Ormianka rodem z Kut nad Czeremoszem, matka dwóch poległych obrońców Lwowa, w tym jednego z bohaterów zabitych pod Zadwórzem, którego zwłok również nie można było zidentyfikować.
Zwłoki tego Nieznanego Żołnierza po uroczystościach we Lwowie przewieziono uroczyście koleją do Warszawy. W miejscu, gdzie spoczywał we Lwowie, położono płytę projektu Kazimierza Sokalskiego z napisem: Zwłoki zabrano dnia 29 października 1925 r. i uroczyście przewieziono w dniach 30–31 października i 1 listopada do Warszawy, gdzie pochowano w mogile na placu Marsz. Józefa Piłsudskiego, dawniej Saskim, jako zwłoki Nieznanego Żołnierza.
[edytuj] Mogiła Pięciu Nieznanych z Persenkówki
Mogiła ta znajduje się tuż przed Pomnikiem Chwały. Kryje ona zwłoki pięciu nieznanych żołnierzy, którzy w obronie Lwowa zginęli na Persenkówce. Ta mogiła, zajmująca czołowe miejsce na osi Pomnika Chwały, została uczczona płytą z czerwonego, polerowanego marmuru. Na górnej jej powierzchni wyobrażony jest miecz, oraz daty 1918–1920, wykonane z brązu. Od strony Pohulanki widnieje na pionowej ścianie płyty napis: Mogiła zbiorowa, czoło płyty opatrzone jest napisem: Nieznanym bohaterom, poległym w obronie Lwowa i Ziem Południowo-Wschodnich. Płytę projektował Stanisław Konieczny.
[edytuj] Pomnik Chwały
Poniżej Kaplicy Obrońców Lwowa i Katakumb stoi monumentalny, wzniesiony z kamienia polańskiego Pomnik Chwały. Ma on kształt wielkiej, łukowej glorietty (12 kolumn), wypukłej w kierunku pagórkowatej Pohulanki. U wejścia do niego od południa strzegą go dwa kamienne lwy, z których jeden ma na tarczy napis: Zawsze wierny, drugi zaś: Tobie Polsko. Nad sklepioną bramą środkową, ku której zbiegają się obydwa skrzydła kolumnady, wyryto łaciński napis: Mortui sunt ut liberi vivamus (Polegli, abyśmy wolni żyli). Po przeciwnej stronie pomnika znajduje się płaskorzeźba, przedstawiająca miecz na tle pięknej ornamentacji. Skrzydła pomnika zamknięte są potężnymi pylonami.
- Na jednym z nich wyliczone są miejsca bitew z czasów obrony Lwowa, jak: Wulka, Szkoła Kadecka, Kozielniki, Persenkówka, Cytadela, Poczta, Ogród Kościuszki, Dyrekcja Kolejowa, Góra Stracenia, Żółkiewskie, Zamarstynów, Kleparów, Koszary Bema, Dworzec Główny, Szkoła Sienkiewicza, Kulparków, Sokolniki, Zimna Woda, Rzęsna.
- Na drugim pylonie wyliczono miejscowości z walk na terenie Małopolski Wschodniej: Winniki, Pasieki, Zubrza, Brzuchowice, Grzybowice Wielkie, Dublany, Malechów, Zaszków, Kulików, Żółtańce, Jaryczów, Laszki, Zadwórze, Kurowice, Mikołajów, Przemyślany, Gołogóry, Złoczów, Wołków, Cecowa, Zborów, Olejów, 2ałoźce, Jezierna, Tarnopol, Zbaraż.
Odsłonięcie "Pomnika Chwały" nastąpiło 11 listopada 1934.
[edytuj] Uczestnicy obrony Lwowa pochowani na cmentarzu
[edytuj] Najmłodsi
- Kukawski Jaś. Najmłodszy obrońca Lwowa. Miał zaledwie 9 lat. Jego karabin był większy od niego.
- Petrykiewicz Antoni. Miał 13 lat i był uczniem drugiej klasy gimnazjalnej.
- Bitschan Jurek. Miał lat 14 i zginął od dwóch eksplodujących, ruskich pocisków, dnia 21 listopada na cmentarzu Łyczakowskim, przy odsieczy Lwowa.
- Jabłoński Tadeusz, lat 14, uczeń trzeciej klasy gimnazjalnej, wykradł się z domu, aby dostać się do polskich szeregów, padł w ataku na Szkołę Kadecką 18 listopada 1918.
- Dufrat Jaś (lat 12). Poległ 9 listopada 1918 roku.
- Loewenstamm Tadeusz (lat 13)
- Wąsowicz Ksawery (lat 13)
- Kłosowski Jan (lat 14)
- Skawiński Antoni (lat 14)
- Wiesner Tadeusz (lat 14)
- Baczyński Janusz (lat 15)
- Badzyński Stefan (lat 15)
- Brojanowski Marian (lat 15)
- Doleżal Adolf (lat 15)
- Haluza Wilhelm (lat 15)
- Manowarda de Jana Franciszek (lat 15)
- Szczepański Józef (lat 15)
- Walawski Józef (lat 15)
- Welser Franciszek (lat 16)
[edytuj] Kobiety
W katakumbach pochowane są:
- Bieganówna Antonina , lat 23, urzędniczka Namiestnictwo, sanitariuszka.
- Franiszynówna Stefania, sanitariuszka.
- Kozłowska Stefania, modniarka, lat 17, sanitariuszka.
- Niewiadomska Prus Janina, lat 24, Ochot. Legia Kobiet.
Poza katakumbami leżą;
- Brutelówna Helena, lat 19, sanitariuszka, zmarła 12.I. 1919.
- Brzozowska Teresa.
- Chudecka Ludwika, sanitariuszka, lat 28, zmarła 10/II 1919.
- Dulębianka Maria, zasłużona działaczka społeczno-polityczna. W imieniu Czerwonego Krzyża, zwiedzając ruskie więzienia i obozy internowanych, jeńców i osób cywilnych w Stanisławowie, w Kołomyi, w Tarnopolu, Złoczowie, Mikulińcach i Strusowie, wraz z T.Dzieduszycką i M. Opieńską, zaraziła się tyfusem i przypłaciła swą odwagę i poświęcenie życiem.
- Dzieduszycka hr. Teodozja, przełożona sanitariuszek, towarzyszka poprzedniej, również zmarła na tyfus.
- Hoboń Józefa (pseudonim Balzer Józef), rodem z Wiednia, lat 21, walczyła w pierwszym szeregu na placówce Bema. Przy niej walczył 14-letni, nieznany ochotnik. Oboje polegli.
- Jabłońska Stanisława
- Karłowicz Janina Inż., dyrektorka szkoły gospodarczej w Snopkowie.
- Kornaszewska Ida, lat 20, seminarzystka, służba pom., zmarła 17.IV. 1919.
- Katowska Felicja, sanitariuszka, poległa 21.XI.1918.
- Lechowin Wanda, kurierka Naczelnej Komendy.
- Legionistka nieznana z 2 p, p. Strzelców Lwowskich.,
- Maruszkiewiczowa Maria Stefania z Cepników, służba pom. w Szkole Sienkiewicza.
- Michalik Helena, lat 22, służba kanc., zmarła 28.XI.1920.
- Maryniakówna Aleksandra, sanitariuszka, zmarła z ran 18.XI.1918.
- Ogibowska Jadwiga.
- Paleolog-Juszkiewiczowa Helena.
- Płanetówna Karolina, lat 18, szereg. III Odc. poległa 8.XII.1918.
- Rogoyska Jadwiga.
- Skibniewska Helena.
- Sulimirska Felicja, kurierka, zraniona na ulicy Fredry 21 listopada 1918, zmarła nazajutrz.
- Tołłoczkówna Halina
- Trzcińska Ewa, kurierka, lat 18, poległa 28.XI. 1918.
- Zaczkowa-Gajewska Wiktoria.
- Wąsowicz Dunin Leokadia.
[edytuj] Groby zbiorowe
- Legia Akademicka Warszawska, składająca się niemal wyłącznie z warszawskiej młodzieży akademickiej, wchodziła w skład grupy operacyjnej gen. Romera (4 tys. żołn.). Oddział ten przybył na rozkaz Naczelnika J. Piłsudskiego w styczniu 1919 z Lublina i był najliczniejszy.
- 14 Legionistów. Skutkiem wybuchu miny w Mariówce zginęło 14 żołnierzy 5 p. p. Legionów z 13 kompanii kapitana Dechu. Dowodził nimi podchorąży, któremu wybuch oderwał nogi.
- Lotnicy Polscy. Kpt. Stefan Bastyr, mjr inż. Stefan Stec i ppłk Władysław Toruń
- rodzina Miechońskich: Jan (ojciec), Antonina (matka), Leopold (syn legionista), Józef (syn), Maria (córka), wymordowani przez Rusinów dnia 7. XI. 1918 dlatego, że byli Polakami.
- Poznańczycy, groby poległych w samodzielnej kompanii tzw. Poznańsko-Lwowskiej pod wodzą por. Ciaciucha.
- Rarańcza, Karpacka II. Brygada Legionistów, którzy od 1914 r. walczyli z Rosją, a w krwawym proteście przeciw pokojowi w Brześciu zerwali się pod wodza płk. Józefa Hallera dnia 15 lutego 1918 do boju z Austrią i polegli pod Rarańczą.
- Konstanty i Władysław Husakowscy - dwaj bracia z Legii Akadem. Warszawskiej polegli dnia 13.I.1919 na Persenkówce, o tej samej godzinie.
- Zadwórzacy. Obok mogiły brygadiera Mączyńskiego jest pięć innych, pod którymi spoczywają oficerowie, polegli pod Zadwórzem 17 sierpnia 1920 r., gdy osłaniali Lwów przed bolszewikami. W walce tej złożyło młode życie w ofierze 318 bohaterów, pochowanych tam we wspólnej mogile. 5 z nich, rozpoznanych, sprowadzono i pochowano na cmentarzu Obrońców Lwowa:
- mjr Bolesław Zajączkowski, dowódca
- por. Krzysztof Obertyński
- ppor. Jan Demeter
- por. Władysław Marynowski
- por. Tadeusz Hanak.
- Nieznanych 194 Żołnierzy spoczywających w mogiłach zbiorowych i pojedynczych w części wojennej cmentarza. Przeważna ilość nazwisk Bohaterów jest znana, a tylko położenie ich grobu nieznane.
[edytuj] Okres powojenny
[edytuj] Dewastacja i zniszczenie
Po zajęciu Lwowa przez wojska radzieckie cmentarz był regularnie grabiony i niszczony, rozbito pomniki żołnierzy amerykańskich i francuskich, którzy walczyli po stronie polskiej a w katakumbach, na których nadbudowano dodatkowe piętro, umieszczono garaże i zakład kamieniarski. Przez część cmentarza poprowadzono drogę. Ostatecznej dewastacji dokonano w latach siedemdziesiątych. W sierpniu 1971 roku przy pomocy czołgów i maszyn budowlanych zniszczono kolumnadę, próbowano też zniszczyć wielkie pylony Łuku Chwały, które jednak skutecznie oparły się tym próbom, ostrzelano napisy na pylonach, zrównano z ziemią półkoliście ułożone na tarasach groby. Kamienne lwy, które stały niegdyś przed łukiem triumfalnym, przewieziono na rogatki miasta. Tak przestała istnieć najsłynniejsza nekropolia II Rzeczypospolitej.
[edytuj] Odbudowa
Sytuacja zmieniła się w roku 1989 dzięki pracownikom polskiej firmy Energopol, budującej elektrownię atomową w mieście Chmielnicki, którzy w ramach swojego wolnego czasu zaczęli porządkować teren zdewastowanego cmentarza. Prace te podjęto z inicjatywy inżyniera Józefa Bobrowskiego. Pracownicy Energopolu w sposób półlegalny zabezpieczyli i częściowo odrestaurowali Cmentarz Obrońców Lwowa.
[edytuj] Kalendarium odbudowy
- W 1989 rozpoczęły się prace polsko-ukraińskiej komisji ds. cmentarza. Firma Energopol rozpoczęła porządkowanie nekropolii.
- W grudniu 1995 r. rada miejska Lwowa nakazała wstrzymanie prac do czasu uzgodnienia projektu. Wznawiano je i przerywano kilkakrotnie.
- W grudniu 2001 r. władze Polski i Ukrainy zawarły porozumienie o kształcie cmentarza.
- W wyniku porozumienia zawartego 19 maja 2005 Rada miejska Lwowa zgodziła się na dokończenie ustalonych w porozumieniu z 2001 roku prac na cmentarzu, w tym na ponowne ustawienie figur na pomnikach: francuskich piechurów i amerykańskich lotników, nie wyraziła jednak zgody na ustawienie figur lwów przed centralnym pylonem łuku chwały ani na powrót Szczerbca na płytę Mogiły Pięciu z Persenkówki.
[edytuj] Historia napisu na Mogile Pięciu z Persenkówki
- Przed wojną napis brzmiał: Nieznanym bohaterom poległym w obronie Lwowa i Ziem Południowo-Wschodnich.
- W 1998, po sprzeciwie lwowskich radnych Polska zaproponowała napis, który uzyskał zgodę władz centralnych Ukrainy, lecz został zablokowany przez radnych: Nieznanym żołnierzom poległym w walce o niepodległość Rzeczypospolitej Polskiej 1918–1920.
- W 1999 tuż przed wizytą prezydentów RP i Ukrainy na cmentarzu Rada umieściła na własną rękę napis (z błędem): Nieznanym polskim wojakam poległym w wojnie polsko-ukraińskiej.
- W grudniu 2001 władze Polski i Ukrainy zawarły porozumienie o kształcie cmentarza, ustaliły też treść napisu: Nieznanym żołnierzom bohatersko poległym za Polskę w latach 1918–20. Porozumienie zostało jednak zablokowane przez radnych Lwowa.
- W czerwcu 2005 część radnych Lwowa zaproponowała napis: Tu leży żołnierz polski poległy w polsko-ukraińskiej wojnie.
- W wyniku zawartego kompromisu napis na płycie mogiły brzmi: Tu leży żołnierz polski poległy za Ojczyznę.
[edytuj] Uroczyste otwarcie odbudowanego cmentarza
24 czerwca 2005 z udziałem prezydentów Rzeczypospolitej Polskiej - Aleksandra Kwaśniewskiego i Republiki Ukrainy - Wiktora Juszczenki oraz zwierzchników dwóch katolickich obrządków Lwowa: łacińskiego - kardynała Mariana Jaworskiego i greckokatolickiego - kardynała Lubomyra Huzara odbyło się uroczyste otwarcie odbudowanego cmentarza.
[edytuj] Przypisy
- ↑ Ataki eskadry Fauntleroya na Armię Konną Budionnego i ich znaczenie w walce opisał barwnie Izaak Babel w zbiorze opowiadań Armia Konna, ówcześnie żołnierz Budionnego
[edytuj] Linki zewnętrzne
Przewodnik po Cmentarzu Obrońców Lwowa z 1939 roku
