Ormianie w Polsce
Z Wikipedii
| Ten artykuł jest częścią serii Mniejszości narodowe i etniczne w Polsce |
|
Mniejszości narodowe: Mniejszości etniczne: Cudzoziemcy w Polsce: |
Ormianie są jedną z zamieszkujących w Polsce mniejszości narodowych, o egzotycznym rodowodzie i długiej tradycji osadnictwa na ziemiach Rzeczypospolitej.
Spis treści |
[edytuj] Liczebność
Liczbę Ormian w Polsce szacuje się na 40-80 tys. W tym ok. 8 tys. stanowią przedstawiciele tzw. starej emigracji (tj. potomków Ormian przybywających do Rzeczypospolitej XI-XVII w.), a pozostali to emigranci, którzy przybyli do Polski po II wojnie światowej, a zwłaszcza po upadku ZSRR (tzw. nowa emigracja).
[edytuj] Historia Ormian na terenie Polski
Pierwsi Ormianie przybyli na tereny Polski w XI wieku. Byli to uciekinierzy po rozbiorze Armenii między Bizancjum i państwo Turków w roku 1080. Następni uchodźcy napłynęli w kolejnych wiekach osiedlając się na Rusi. Szczególnie za panowania Kazimierza Wielkiego w XIV w. Z przekazów średniowiecznych możemy wnioskować, że Ormianie stanowić musieli znaczącą grupę etniczną, skoro król ten mocą specjalnego dekretu zezwolił ormiańskiemu biskupowi Grzegorzowi na budowę katedry w mieście, które stanowiło centrum ormiańskiej nacji – w Lamburgu (Lemburgu), czyli we Lwowie. Dekret ten potwierdzał też prawa i przywileje Ormian. Późniejsi królowie Polski nie byli już tak życzliwi (prawdopodobnie dlatego, że Ormianie aż do lat trzydziestych XVII wieku byli schizmatykami i monofizytami), nie było jednak wrogości ani prześladowań.
[edytuj] Ormianie w polskim wojsku
Ormianie napływali na ziemie polskie przez Krym, Besarabię i Ruś. Osiedlali się na ziemiach południowo - wschodnich Rzeczypospolitej (Bukowina, Kamieniec Podolski, Suczawa, Kijów). Nowa ojczyzna zapewniała im pokój i swobodę egzystencji. Ormianie wnieśli w polską kulturę wiele wartości w różnych dziedzinach. Z ich nacji wywodzą się liczni wybitni politycy, uczeni, artyści i żołnierze – od pól Grunwaldu, przez Chocim, Kamieniec, Lwów i Jazłowiec Warnę i Wiedniem – wiktorię Jana III Sobieskiego wspomagało pięć tysięcy Ormian. Również podczas dwóch wojen światowych nie brakło ich po polskiej stronie. Krwawą ofiarę złożyło też i duchowieństwo obrządku ormiańskiego, które w czasie wojennych kataklizmów zostało niemal całkowicie wyniszczone.
[edytuj] Unia Ormian polskich
Ormianie zamieszkujący od XIV w. wschodnie miasta Rzeczypospolitej, a zwłaszcza Lwów, Kuty, Kołomyję, Kamieniec Podolski i Mohylów nad Dniestrem wzięli udział w unii brzeskiej. Pod względem kościelnym posiadali własne biskupstwo we Lwowie, zależne od patriarchatu eczmiadzyńskiego Apostolskiego Kościoła Ormiańskiego. Unią Ormian zaczęli interesować się Polacy jeszcze w XVI w. Ks. Andrzej Lubelczyk zajął się problemem chrztu ormiańskiego, któremu poświęcił dziełko Baptismus Armenorum (1544). On też wydał traktat o liturgii ormiańskiej – Liturgia seu Missa Armenorum (1649). Andrzej Frycz Modrzewski w księdze "O Kościele" widział powszechność Kościoła łącznie z Kościołem ormiańskim. Podobne stanowisko zajął ks. Stanisław Orzechowski. Obok tych pisarzy, unią z Ormianami zainteresował się praktycznie jezuita B. Herbest, metropolita lwowski J. D. Solikowski i biskup kamieniecki P. Wołucki (1594-1607). Nie brakło tendencji unijnych wśród samych Ormian. Wydaje się, że zwolennikiem unii był arcybiskup Grzegorz (1562-1568) i jego następca arcybiskup Barsumas Bogdanowicz (1575-1584). Na początku 1626 r. przybył do Lwowa eks-katolikos Eczmiadzynu Melchizedech, otwarty zwolennik unii z Kościołem rzymskim. On to udzielił sakry biskupiej ks. Mikołajowi Torosowiczowi na ormiańskie arcybiskupstwo we Lwowie (8 stycznia 1627). Arcybiskup ten (1627-1681), przyjąwszy sakrę biskupią wbrew woli kleru i reszty Ormian, szukał oparcia u katolików. Dlatego w 1629 r. złożył prywatne wyznanie wiary na ręce metropolity łacińskiego J. A. Próchnickiego, a 24 października 1630 r. powtórzył to uroczyście w kościele karmelitów lwowskich. Zastrzegł się jednak, że zachowa tradycyjne ceremonie i liturgię oraz ormiański kalendarz kościelny. Tego samego dnia odprawił uroczystą mszę św. w obrządku ormiańskim w archikatedrze łacińskiej we Lwowie.
Ten gest nie zjednał mu jednak wszystkich Ormian, a do swej katedry mógł wejść tylko z pomocą magistratu. Otoczony opieką nuncjusza papieskiego H. Viscontiego i króla Zygmunta III udał się on w 1634 r. do Rzymu, gdzie wobec Urbana VIII powtórzył wyznanie wiary katolickiej i otrzymał od papieża tytuł arcybiskupa metropolity z jurysdykcją na Polskę, Mołdawię i Wołoszczyznę. Zawarta w ten sposób unia kościelna natrafiła na olbrzymie trudności ze strony Ormian. Unię natomiast wspomagali walnie jezuici, a także teatyni, którzy po 1664 r. zajęli się wychowaniem ormiańskiego kleru, Sam arcybiskup, niezwykle konfliktowy, wybrał się powtórnie do Rzymu w 1643, by szukać tam pomocy materialnej i moralnej. Podróże te, wznawiane później, nie przyniosły pełnego rozwiązania sporu wśród Ormian lwowskich. Na pełną akceptację unii przez kler i resztę Ormian wpłynęli teatyni, a zwłaszcza o. Klemens Gołano, niegdyś misjonarz wśród Ormian w Azji Mniejszej. W 1664 r. otworzył on we Lwowie papieskie kolegium dla Ormian. On to wpłynął decydująco na recepcję unii wśród wszystkich Ormian, a ugruntował ją następca arcybiskupa Torosowicza, arcybiskup Wartan Hunanian. Szacuje się, że około 1660 r. Kościół katolicki obrządku ormiańskiego w Polsce liczył około 3500 wiernych, 20 księży i 15 kościołów. Wierni już wówczas byli bardzo mocno spolonizowani.
[edytuj] Dzieje Ormian polskich od XVII do XIX w.
W wiekach XVIII i XIX kościoły ormiańskie, już (ormiańsko–katolickie), budowane przez bogate ormiańskie kolonie, były niejednokrotnie jedynymi kościołami katolickimi w mniejszych miejscowościach kresowych. Z tego też powodu bardzo często Polacy – z braku własnych – uczęszczali do nich na nabożeństwa. Kazania w nich głoszone były po polsku, z uwagi na fakt, że język ormiański był przez polskich Ormian coraz mniej używany.
Przejawem asymilacji językowej Ormian w Polsce było urabianie przez nich nazwisk rodowych na wzór polskich przy pomocy przyrostka -wicz (pochodzenia wschodnio-słowiańskiego, bo w polskim było -wic). Przyrostek ten dodawano do imion rdzennie ormiańskich lub obcych, lecz często przez Ormian używanych. Typowe nazwiska polskich Ormian to: Manugiewicz, Minasowicz, Wartanowicz, Donigiewicz, (w Armenii nazywali by się: Manukian, Minasjan, Wartanian, Tonikian), Bohosiewicz (w Armenii: Poghosjan, od imienia Poghos = Paweł, a nie od ruskiego Boh), Krzysztofowicz, Stefanowicz, Antoniewicz, a także Dawidowicz, Abrahamowicz itd. Nazwiska ostatniego typu, utworzone od imion starotestamentowych, używane były także przez inne grupy etniczne, np. przez Karaimów.
Wśród polskich Ormian byli zarówno pisarze jak i uczeni. W pierwszej połowie XVII w. wyróżniał się Symeon z Zamościa (ur. w 1584), znany w ormiańskiej literaturze jako Simeon Lehaci (Lehacy, tj. Polak). Przez dwanaście lat podróżował on po krajach Bliskiego Wschodu oraz Italii. Pozostawił po sobie napisane językiem staroormiańskim (grabarem) zapiski podróżne, w których m.in. zamieścił opis Lwowa.
Na przełomie XVII i XVIII w. działał Stepanos Roszka, autor Kroniki oraz słownika ormiańsko-łacińskiego. W XIX w. wielu Ormian polskich, głównie spośród inteligencji ormiańskiej, nie znało języka ormiańskiego. Po polsku pisał swe dzieła dominikanin Sadok Barącz (1814-92). Opublikował on m.in. "Żywoty sławnych Ormian w Polsce" (Lwów, 1856). Jednak istniały całe wioski ormiańskie, zwłaszcza na Rusi, gdzie posługiwano się wyłącznie lokalnymi gwarami języka kipczackiego, który zastąpił język grabar.
Bardziej znani są Ormianie działający w obrębie kultury polskiej, tacy jak np. poeci Szymon Szymonowic i bracia Zimorowicowie, wybitny działacz oświatowy i pedagog okresu Konstytucji 3 Maja – ks. Grzegorz Piramowicz, czy też malarz Teodor Axentowicz (1859-1938), profesor krakowskiej Akademii Sztuk Pięknych. Z Krakowem był także związany Jan Dominik Jaśkiewicz (1754-1809), chemik i przyrodnik, założyciel krakowskiego ogrodu botanicznego.
Warto tu wspomnieć, że autorem tekstów do tak znanych pieśni kościelnych jak Nie opuszczaj nas i Chwalcie łąki umajone był ormiański ksiądz Karol Antoniewicz (1807-52), zaś kompozytorem melodii "Chorału" Kornela Ujejskiego – Ignacy Nikorowicz (1866-1951).
[edytuj] Ormianie polscy w XX wieku
Jedną z najwybitniejszych postaci Ormian polskich w XX wieku był ostatni arcybiskup lwowski obrządku ormiańsko-katolickiego, ks. Józef Teodorowicz (1864-1938). Przedwojenne źródła opisują go jako polskiego patriotę, polityka udzielającego się w ruchu niepodległościowym, a także wybitnego i popularnego kaznodzieję. Do dziś Ormianie polscy czczą jego pamięć, czego dowodem była zorganizowana w Krakowie dnia 2 maja 2001 sesja poświęcona 60. rocznicy śmierci arcybiskupa.
W przedwojennym Lwowie Ormianie byli znani i szanowani. Wielu Polaków nie związanych z ormiańskim obrządkiem chodziło do ormiańskiej katedry, by słuchać kazań cieszącego się wielką estymą arcybiskupa Teodorowicza. Głośne były również bale ormiańskie, organizowane w okresie karnawału w salach lwowskiego Kasyna Literacko-Artystycznego. Bawili się na nich nie tylko Ormianie, ale i liczni przedstawiciele lwowskiej elity.
Od 1927 r. Ormianie wydawali we Lwowie, po polsku, swoje czasopismo noszące tytuł "Posłaniec św. Grzegorza". Tytuł nawiązywał do postaci pierwszego ormiańskiego świętego, chrystianizatora Armenii z przełomu III i IV wieku.
[edytuj] Działalność Ormian na terenie Polski po II wojnie światowej
Po długich latach rozproszenia Ormianie polscy w różnych miastach Polski jak: Kraków, miasta Górnego Śląska, Opole, Wrocław, Poznań, Gdańsk, Warszawa zaczęli skupiać się w różnych organizacjach. Wpierw, zgodnie z wielowiekową tradycją, wokół Kościoła Katolickiego (powstały ośrodki ormiańsko-katolickie w Gdańsku i Gliwicach), a następnie w formach świeckich. W 1980 r. w Krakowie powstało Koło Zainteresowań Kulturą Ormian przy oddziale Polskiego Towarzystwa Ludoznawczego. Podobne koła zawiązały się także w Warszawie i Gdańsku. Obecnie w Krakowie działa również Ormiańskie Towarzystwo Kulturalne. Zebrania krakowskich i warszawskich organizacji odbywają się w lokalnych Muzeach Etnograficznych.
Po upadku ZSRR i w następstwie trudnej sytuacji geopolitycznej i materialnej, w jakiej znalazła się niepodległa Republika Armenii, do Polski zaczęły przybywać tysiące Ormian, szukających w naszym kraju pracy i zajmujących się często, jak ich przodkowie w dawnych wiekach, handlem.
[edytuj] Słynni Ormianie
Wśród polskich Ormian i osób pochodzenia ormiańskiego wymienić należy takie postaci jak: Ignacy Łukasiewicz - wynalazca lampy naftowej i przemysłu naftowego, Juliusz Słowacki, Zbigniew Herbert, Grzegorz Piramowicz, Szymon Szymonowic i bracia Zimorowicowie, wybitny działacz oświatowy i pedagog okresu Konstytucji 3 Maja – ks. Grzegorz Piramowicz, malarz Teodor Axentowicz, kompozytor Krzysztof Penderecki, krytyk kulinarny Robert Makłowicz, aktorka Anna Dymna, były prezes Trybunału Konstytucyjnego Marek Safjan, ks. Tadeusz Isakowicz-Zaleski, abp Józef Teodorowicz, założyciel krakowskiego ogrodu botanicznego Jan Dominik Jaśkiewicz, ks. Karol Antoniewicz, Powstaniec Wielkopolski Michał-Wacław Antoniewicz, Powstaniec Wielkopolski i poległy na Polu Chwały oficer Legionów Piłsudskiego Zygmunt Antoniewicz, wybitny dziennikarz i sportowiec Zdzisław Antoniewicz, Ignacy Nikorowicz, pisarz Kajetan Abgarowicz, kronikarz Sadok Barącz oraz posłowie: Łukasz Abgarowicz oraz Wojciech Mojzesowicz.
[edytuj] Duszpasterstwo Ormian
Po zakończeniu się drugiej wojny światowej Ormianie z racji zamieszkiwania na Kresach zostali zmuszeni do opuszczenia swych małych ojczyzn i do osiedlenia się w Polsce centralnej i zachodniej. I tak też powstały ormiańskie świątynie na terenie Krakowa, Gliwic i Gdańska. Ordynariuszem wiernych obrządku ormiańskiego na terenie Polski jest prymas Józef Glemp. Duszpasterzem Ormian dla Polski Południowej mianowany został 16 października 2002 ks. Tadeusz Isakowicz-Zaleski z Krakowa, zaś dla Polski Północnej ks. Artur Awdalian.
Rytuały Eucharystii dla Kościoła katolickiego obrządku ormiańskiego można znaleźć:
- Vahan Inglisian (red.): Die heilige Meßliturgie nach dem armenischen Ritus, mit einer Einleitung. 2 wydanie, wyd. der Mechitharisten-Kongregation, Wien 1995.
- Divina Liturgia in Rito Armeno. S. Lazzaro, Casa Editrice Armena, Venezia 1993.
-
Zobacz więcej w osobnym artykule: Kościół katolicki obrządku ormiańskiego.
[edytuj] Zabytki ormiańskie w Polsce
Nie da się ukryć, że większość architektury ormiańskiej leży na terenie Lwowa, czyli po za granicami dzisiejszej Rzeczypospolitej. Jednakże i dziś szczególnie na terenach Zamojszczyzny i Rzeszowszczyzny możemy odnaleźć perły tejże architektury:
- Rzeszów – tablica ku czci Ormian poległych podczas I i II wojny światowej.
- Zamość – kamienice ormiańskie (Muzeum Zamojskie).
- Zamość – Dom kupca ormiańskiego Gabriela Bartoszewicza nazywany Pod Aniołem.
- Zamość – Wschodnia ściana (pierzeja) rynku (pierwsza piątka kamienic została wybudowana przez Ormian).
- Kraków – Chaczkar[1] – Ormiański "Kamień Krzyżowy" na dziedzińcu kościoła św. Mikołaja.
- Elbląg – Chaczkar przed kościołem Bożego Miłosierdzia przy ul. Bema.
- Wrocław – Chaczkar przed kościołem św. Wojciecha przy Placu Dominikańskim.
[edytuj] Szkoła ormiańska w Polsce
Myśl utworzenia sobotniej szkoły dla dzieci ormiańskich uczęszczających do polskich szkół podstawowych i ponad podstawowych zrodziła się w Kole Zainteresowań Kulturą Ormian w Warszawie w 2002 roku.
Od 1 września 2003 roku w Szkole Podstawowej nr 1, a od roku 2005 w Szkole Podstawowej nr 210 przy ul. Karmelickiej 13 w Warszawie taka szkoła istnieje. Podstawą działania szkoły jest rozporządzenie Ministerstwa Edukacji Narodowej i Sportu z dnia 3 grudnia 2002 r. „w sprawie warunków i sposobu wykonywania przez szkoły i placówki publiczne zadań umożliwiających podtrzymanie poczucia tożsamości narodowej, etnicznej, językowej i religijnej uczniów należących do mniejszości narodowych i grup etnicznych”.
Naukę prowadzą dwie dyplomowane nauczycielki – Ormianki, panie: Anahit Yeremian i Margarita Yeremian-Woźniakowska.
Od 2004 roku szkoła języka Ormiańskiego działa również w Krakowie. Więcej informacji na stronie szkoły http://szkola.armenia.pl
[edytuj] Przypisy
[edytuj] Literatura przedmiotu
- Arakel z Tebryzu, Księga dziejów, Warszawa 1981.
- Balzer O., Sądownictwo ormiańskie w średniowiecznym Lwowie, Lwów 1909.
- Barącz S., Żywoty sławnych Ormian w Polsce, Lwów 1856.
- Barącz. S., Rys dziejów ormiańskich, Tarnopol 1869.
- Drabina J., Religie na ziemiach Polski i Litwy w średniowieczu, Kraków 1989.
- Gromnicki T., Ormianie w Polsce, ich historia, prawa i przywileje, Warszawa 1889.
- Kaczmarczyk Z., Grzegorz Wielki (2. poł. XIV w.), biskup ormiański lwowski,[w:] Polski słownik biograficzny, t. 9, Wrocław-Warszawa-Kraków 1960-1961, s. 81-82.
- Lechicki C., Kościół ormiański w Polsce. (Zarys historyczny), Lwów 1928.
- Modzelewska B., Grzegorz zw. Wielki arcybiskup,[w:] Encyklopedia katolicka, t. 6, Lublin 1993, s. 343.
- Obertyński Z., Ormianie,[w:] Historia Kościoła w Polsce, t. 1, cz. 1, Poznań-Warszawa 1974, s. 256-258.
- Roszko K., Braun J., Katalog rękopisów ormiańskich i gruzińskich, Warszawa 1958.
- Stopka K., Odpust bocheński z 1354 roku i jego ormiański kontekst,[w:] Polska i jej sąsiedzi w późnym średniowieczu, pod red. K. Ożoga i S. Szczura, Kraków 2002, s. 50-80.
- Stopka K., Ormianie w Polsce dawnej i dzisiejszej, Kraków 2000.
- Andrzej Pisowicz: ORMIANIE POLSCY. SZEŚĆSETPIĘĆDZIESIĄT LAT ORMIAN POLSKICH[2]
- Przemysław Witkowski: POLSCY ORMIANIE[3]
- J. Kowalska, Ormianie polscy, Kraków 1999,
- G. Pełczyński, Ormianie polscy w XX wieku, Warszawa 1997,
- T. Petrowicz, Od Czarnohory do Lublina, Lublin 2002,
- M. Zakrzewska-Dubasowa, Ormianie w dawnej Polsce, Lublin 1982,
- Ormianie w Polsce - religia i język, w: M. Kempny, G. Woroniecka (red.), Religia i kultura w globalizującym się świecie, Kraków 1999,
- T. Marciniak, Ormianie polscy - wczoraj i dziś, w: Z. Sułkowski, J. Skarbek (red.),
- Mniejszości narodowe i religijne w Europie Środkowo-Wschodniej w świetle statystyk XIX i XX wieku, Lublin 1995
[edytuj] Zobacz też
- Ormianie
- Mniejszości narodowe w Polsce
- Język ormiański
- Chrześcijaństwo ormiańskie
- Kościół katolicki obrządku ormiańskiego
- Apostolski Kościół Ormiański
- Ormiański Kościół Ewangelicki
- Biskupi lwowscy obrządku ormiańskiego
- Józef Teodorowicz
- Tadeusz Isakowicz-Zaleski
- Rzeczpospolita Obojga Narodów
- Unia brzeska
- Unia użhorodzka
[edytuj] Linki zewnętrzne
- Centrum Badań Ormiańskich
- Chaczkar – ormiański krzyż
- Krajowe duszpasterstwo Ormian w Polsce
- Koło Zainteresowań Kulturą Ormian
- Lwowska Katedra Ormiańska
- Organy w kościele ormiańskim
- Ormiański Kościół katolicki na dawnych ziemiach polskich
- Ormiańskie Towarzystwo Kulturalne
- Polscy Ormianie
- Wierni Polsce od 800 lat
