Gwara sądecka

Z Wikipedii

Gwara sądecka - część dialektu małopolskiego, gwara mieszkańców Beskidu Sądeckiego i Wyspowego, w uogólnieniu - mieszkańców powiatów: nowosądeckiego, gorlickiego i limanowskiego oraz południowej części woj. podkarpackiego. Jest to, po dialekcie śląskim, gwarze podhalańskiej jedna z bardziej żywych odmian języka polskiego, używana na co dzień przez dużą część mieszkańców regionu. Jakkolwiek coraz częstsze jest tu zjawisko tzw. dyglosji, tak w ostatnich latach pojawiło się tu wiele nowych słów, nieużywanych, bądź nawet nieznanych w innych częściach Polski. Gwara sądecka rozwinęła się jako specyficzny język Lachów i Górali Sądeckich. Fonetycznie i gramatycznie przypomina inne gwary Małopolski, np. gwarę podhalańską. Warstwę leksykalną, odróżniającą ją od literackiego języka polskiego stanowią słowa, związane z życiem codziennym w górach, miejscowymi zwyczajami i tradycją. W materii gramatycznej, fonetycznej i leksykalnej zauważalne są też pewne wpływy języka słowackiego, ukraińskiego i niemieckiego. Jest do pewnego stopnia zróżnicowana wewnętrznie, w całym regionie występują nieznaczne różnice. Dlatego np. pewne słówka, używane w południowej części rejonu, mogą nie być znane mieszkańcom jego północnej części itp.

Spis treści 1 Cechy dialektu 1.1 Fonetyka 1.2 Cechy charakterystyczne 2 Zobacz też

[edytuj] Cechy dialektu

[edytuj] Fonetyka

Gwara sądecka posiada kilka istotnych cech fonetycznych, odróżniających ją od oficjalnej polszczyzny. Niektóre z nich są charakterystyczne wyłącznie dla tej gwary, inne z kolei odnaleźć można również w innych gwarach, występujących na terenie Polski.

1. Mazurzenie, tzn. wymawianie sz, cz, dż jako s, c, dz

• scelina zamiast szczelina
• dzem zamiast dżem

2. Silna, przedniojęzyczna artykulacja nosowych samogłosek "ą", "ę". W gwarze tej wymawia się je jako połączenie o z "głuchym" n

• mądry - moŋdry
• między - mjoŋdzy

3.1. Udźwięcznianie głosek na styku dwóch wyrazów, np:

• tak jakby - tag jagby
• z dziećmi - ź dziećmi
• Wiesz, że... - Wież, że...

3.2. Udźwięcznianie głosek wewnątrz wyrazów, np:

• Ździsław - Zdzisław
• jesteźmy - jesteśmy
• ślizgo - ślisko

3.3. Wymawianie "trz" jako "czsz", "strz" jako "szcz", a "drz" jako "dż"

• trzeba - czszeba
• strzec - szczec
• drzwi - dżwi
• mistrz - miszcz

4. Charakterystyczna, "labialna" artykulacja o i u po bezdźwięcznych głoskach i na początku wyrazu:

• ona - ona
• kot - kot
• u nas - u nos

5. "a pochylone", wymawiane jako o lub e np:

• kwiotek
• ptok
• tutej

6. "e ścieśnione", wymawiane jako y np:

• jychoł
• pjynknie

7. Zacieranie głosek l oraz ł w ostatnich sylabach, np:

• tyko
• widziaem

8.1. Charakterystyczna, krtaniowa artykulacja ch wewnątrz wyrazu. Dźwięk w takiej pozycji jest wymawiany bardzo słabo, jest on wręcz pomijany w artykulacji

8.2. Ch na początku wyrazu wymawiane jest jako k, np:

• Kryste Ponie zamiast Chryste Panie
• krzan zamiast chrzan
• Krząszcz zamiast chrząszcz
• Krystianizacja zamiast chrystianizacja

ale również ch na f

• Chwalejówka zamiast Falejówka

9. Długie i(wym. ji) po samogłosce

• kraina - krajina

10. Zmiana końcówki -ie czasownika w 3 os. l.poj., np:

• on umie - on umi

11. Niekiedy zbitka je może być wymawiana jako jy, np:

• nie zje - nie zjy

12. Końcówka -ej jest skracana do i lub y

• więcej - wjoncy
• rzadziej - rzadzi
• gdzieś indziej - dzie ińdzi

[edytuj] Cechy charakterystyczne

1.1. Ludzie, posługujący się gwarą sądecką, używają końcówki o w pierwszej osobie l. poj. i l. mn., np.:

• Jo jado
• Widzo
• Pojadoma
• Bedoma

1.2. W czasie przeszłym niektóre czasowniki mają skróconą formę, np.:

• poszłem zamiast poszedłem
• zamkłem zamiast zamknąłem
• my byli zamiast my byliśmy

1.3. Pewne czasowniki, w czasie teraźniejszym, mogą posiadać wydłużoną postać, np.:

• śnije się zamiast śni się
• kipjeje zamiast kipi

1.4. Niektóre czasowniki mają inną formę trybu rozkazującego

• brać np. Bier mi to
• być np. Cicho że być

2. Wyjątkowo częste, wręcz nagminne używanie partykuły że w prośbach i poleceniach

3.1. W dopełniaczu rzeczowniki rodz. żeńskiego posiadają często końcówkę e

• Ido do kuchnie zamiast Idę do kuchni

3.2 Specyficzna forma celownika, występująca też w innych rejonach Polski (m.in. na Górnym Śląsku), np. :

• tatowi
• bratowi
• koniowi
• kotowi

3.3. W bierniku rzeczownik rodzaju żeńskiego i narzędniku rodzaju męskiego i nijakiego ogólnopolskie e przechodzi w o, np:

• podej że mi śklanko zamiast podaj mi szklankę
• Jado rowerom zamiast jadę rowerem

4. Ruchomy akcent w wołaczu, zarówno l.poj. jak i mn. Akcent przypada, niezależnie od jego pozycji w innych przypadkach zawsze na ostatnią sylabę. Sylaba ta jest wymawiana o wiele silniej w stosunku do pozostałych.

5. Przyimek do jest często zastępowany przyimkiem na:

• do Sącza - na Sonc
• Idę do domu - ido na chato

6. Tworzenie za pomocą końcówki ka form żeńskich, z ogólnopolskich form męskich (jak w innych gwarach małopolskich, także miejskich, np. Krakowie i Zagłębiu Dąbrowskim)

• krawat - krawatka
• parasol - parasolka

7. Dokładanie do zdań twierdzących sformułowania no nie:

• To jest fajne, no nie?

[edytuj] Zobacz też

• Gwara sądecka w Wikisłowniku