Dialekt śląski

Z Wikipedii

Dialekt śląski (czasami mylnie nazywany gwarą śląską) - zespół gwar śląskich, którym posługuje się rdzenna ludność Górnego Śląska oraz reliktowo część ludności Dolnego Śląska. Na kształtowanie się słownictwa dialektu miały wpływ zapożyczenia z języków: polskiego, czeskiego, niemieckiego oraz częściowo słowackiego. W dialekcie tym przeważa źródłosłów słowiański, przy czym znaczna część wyrażeń bliższa jest raczej językowi staropolskiemu niż współczesnej polszczyźnie.

Przez wielu językoznawców ślunsko godka uznawana jest za dialekt języka polskiego, przez innych uważany jest za samodzielny język śląski, wobec którego trwają obecnie prace kodyfikacyjne.

Spis treści 1 Dialekt a język 1.1 Argumenty za dialektem 1.2 Argumenty za językiem 2 Cechy dialektu 2.1 Samogłoski 2.2 Spółgłoski i grupy głosek 2.3 Fleksja 2.3.1 Czasowniki 2.3.2 Przymiotniki 2.3.3 Rzeczowniki 3 Zróżnicowanie regionalne 3.1 Śląsk Cieszyński 3.2 Dolny Śląsk 4 Ciekawostki 5 Zobacz też 5.1 Linki zewnętrzne 6 Literatura

[edytuj] Dialekt a język

[edytuj] Argumenty za dialektem

Pochodzenie od języka polskiego ze względu na fleksję, rdzenie tematyczne części wyrazów (w tym wyrazów podstawowych typu zaimki) świadczą o języku pogranicza polsko-czeskiego, liczne germanizmy w rdzeniach tematycznych (przy zachowaniu polskich końcówek wyrazów) świadczą o napływowości, a więc wtórności wpływu na dialekt śląski ze strony języka niemieckiego. Brak wpływu niemieckiego na fleksję, szczątkowy wpływ na składnię.

[edytuj] Argumenty za językiem

Dialekt śląski jest typowym językiem pogranicza, w którym doszło do przemieszania się słownictwa staropolskiego, czeskiego (morawskiego) i niemieckiego. Nazywanie go kreolem z powodu tych licznych zapożyczeń (bodajże tylko przez Tomasza Kamusellę) jest nieuprawnione i wynika z niezrozumienia tego, czym kreol jest (co łatwo zrozumieć, ponieważ Kamusella jest politologiem, nie językoznawcą). Ze względu na różnice pomiędzy śląskim a językiem polskim, czeskim i niemieckim można traktować ten dialekt za samodzielny język. "Śląski" różni się od tych języków słownictwem oraz fonetyką. Obecnie trwają prace nad utworzeniem śląskiego języka literackiego. Zdaniem niektórych, argumentem za językiem jest uznanie dialektu śląskiego języka niemieckiego za samodzielny język i przypisanie do niego kodu ISO: SLI, jednakże dialekt śląski jezyka niemieckiego jest dialektem germańskim, a śląski dialekt języka polskiego jest dialektem słowiańskim, są to więc zupełnie inne dialekty.

[edytuj] Cechy dialektu

[edytuj] Samogłoski

1. Samogłoska á pochylone ma (na zachodnim Górnym Śląsku) wymowę dwugłoskową o.

• np. trowa (trawa)

2. Samogłoski o i ó mają również wymowę dwugłoskową, są wymawiane jako o lub ó

• np. koza (koza)
• np. sól (sól)

3. Samogłoska é ścieśnione wymawia się jako y po spółgłoskach twardych i miękkich

• np. brzyg (brzeg), śniyg (śnieg)

4. Ogólnopolska samogłoska ą (nosowe o) jest wymawiana na dwa sposoby:
4.1 jako nosowe o (ô) lub jako ôn, ôm przed spółgłoskami twardymi

• np. rômbać (rąbać), sômsiod (sąsiad), Šlônzek (Śląsk),

4.2 jako miękkie ôń przed spółgłoskami miękkimi

• np. bałamôńcić (bałamucić)

5. Ogólnopolska samogłoska nosowa ę jest wymawiana na cztery sposoby:
5.1 po spółgłoskach twardych jako nosowe y lub przed spółgłoskami zwartymi jako ym, "yn", "yŋ":

• np. gymba (gęba), gynsty (gęsty), tyndy (tędy), keryndydy (którędy), ryŋka (ręka)

W szczególności tego typu wymowa jest charakterystyczna dla zachodniej części Górnego Śląska (Opolskie, Kozielskie, Prudnickie, Strzeleckie)
5.2 po spółgłoskach miękkich jako y nosowe lub ym, yn, yń, yŋ.

• np. gymba (gęba), jynzyk (język), pjynta (pięta), dziyŋki (dzięki)

5.3 na końcu wyrazu jako a bez rezonansu nosowego

• np. ida (idę), robja (robię)

5.4 jako samogłoska przednia w pozycji wygłosowej traci nosowość i wymawiana jest jako e

• np. sie (się)

[edytuj] Spółgłoski i grupy głosek

6. Ogólnopolskie połączenie rzy wymawia się rzi

• np. grziwa (grzywa), rzić (rzyć)

7. Spółgłoska ł, jeżeli kończy śródwyrazową grupę spółgłoskową, bardzo często jest zredukowana

• np. dugi (długi), gowa (głowa), tusty (tłusty)

[edytuj] Fleksja

[edytuj] Czasowniki

8. Odmiana czasowników

Przy odmianie czasowników występuje słówko (posiłkowe?) żeś, które jest odmieniane w czasie przyszłym i teraźniejszym przez osoby, natomiast nie jest odmieniany w tych czasach przez osoby sam czasownik i występuje on w postaciach jak dla 3. os. l.p. lub lm. Dla 1. os. lp. słówko żeś przyjmuje formę żech, dla 2. os. lp. przyjmuje formę żeś, w 1.os. lm. słówko żeś nie występuje, natomiast zamiast niego pojawia się zaimek osobowy my, dla 2. os. lm. słówko żeś przyjmuje formę żeście.

8.1. Odmiana czasownika być

Odmiana przez osoby	Czas przeszły	Czas teraźniejszy	Czas przyszły
Liczba pojedyncza
1. os. lp.	jo żech był (lub byłech albo byłżech)	jest żech, jeżech, jestech (lub jo żech jest)	byda, bydym
2. os. lp.	ty żeś był (lub byłżeś, bołżeś)	ty żeś jest (lub jestżeś, jeżeś)	bydziesz
3. os. lp.	był, była, było (lub boł, boła, boło)	jest (lub je)	bydzie
Liczba mnoga
1. os. lm.	my byli	my sų (lub my sóm)	bydymy
2. os. lm.	wyście byli (lub żeście byli)	wyście sų (lub wy żeście sų, wy żeście sóm)	bydziecie
3. os. lm.	byli, były	sų (lub sóm)	bydom (lub bydóm)

W trybie rozkazującym czasownik być odmienia się w sposób następujący:

1. os. lp. niech byda, niech bydym 2. os. lp. bydź 3. os. lp. niech bydzie

1. os. lm. bydźmy 2. os. lm. bydźcie 3. os. lm. niech bydų, niech bydóm

8.2. Forma 1. os. lp czasu teraźniejszego z końcówką -ę odmieniana jest z końcówką -a (nie występująca w ogóle na Śląsku Cieszyńskim, gdzie występuje forma -ym)

• np. siedza, siedzym (siedzę), biera, bierym (biorę)

8.3. Forma 1. os. lp czasu teraźniejszego z końcówką -am odmieniana jest z końcówką -om

• np. łykom (łykam), zwracom (zwracam)

8.4. Forma 1. os. lm. czasu teraźniejszego ma taki temat jak 1. os. l.p.

• np. biere (biorę) - bierymy (bierzemy), moga (mogę) - mogymy (możemy)

8.5. Forma 1. os. lp czasu przeszłego z końcówką -em, -am odmieniana jest z końcówką -ech, -ach

• np. klachałach (klachałam), widziołech (widziałem)

8.6. W formie 1. os. lm czasu przeszłego zaimek my spełnia funkcję określenia osoby

• np. my kurzyli (kurzyliśmy), my szli (szliśmy)

8.7. Forma 1. os. lp. czasu przyszłego z końcówką -ę w j. polskim odmieniana jest z koncówką -a lub -ym

• np. będę - byda (bydym), zobaczę - łoboca (łobejrza), pójdę - pójda (pójdym)

[edytuj] Przymiotniki

9. Odmiana przymiotników

9.1. W przymiotnikach rodz. żeńskiego w mianowniku lp ostatnią zgłoskę a wymawia się jako o

• np. gryfno (ładna), ekniynto (przekrzywiona), dekniynto (przykryta)

[edytuj] Rzeczowniki

10. Odmiana rzeczowników

10.1. W rzeczownikach rodz. żeńskiego obcego pochodzenia w mianowniku lp końcówki -ia, -ja wymawiane są -ija, yja

• np. wilijo (wigilija), procesyjo (procesja), kómedyjo (komedia)

10.2 W rzeczownikach miękkotematowych rodz. żeńskiego w dopełniaczu lp końcówki -i często zastępowane sa przez końcówkę -e (jak w języku polskim w okresie staropolskim i np. w gwarach małopolskich)

• np. grace (gracy), jakle (jakli)

10.3 W rzeczownikach rodz. męskiego w mianowniku lm często występuje zanik formy męskoosobowej

• np. chopy (chłopi), dochtory (doktorzy)

10.4 W rzeczownikach wszystkich rodzajów w narzędniku lm końcówka -ami zastępowana jest czasami przez koncówkę -oma (głównie w północnej i zachodniej części na Górnego Śląska)

• np. bajtloma (bajtlami), nudloma (nudlami)

[edytuj] Zróżnicowanie regionalne

Dialekt śląski nie jest jednolity i na różnych obszarach kulturowo-historycznych spotkać można zarówno różne znaczenia tych samych słów, jak i ich różną wymowę. Nie wszystkie więc cechy dialektu opisane występują na wszystkich jego obszarach. Często jednak występują m.in. labializacja, mazurzenie i jabłonkowanie.

[edytuj] Śląsk Cieszyński

Przykładowo na kształtowanie się gwary cieszyńskiej miało wpływ kilkusetletnie oddzielenie granicą państwową od reszty Śląska, mniejszym wpływem języka niemieckiego przy równoczesnym większym znaczeniu języka czeskiego. Wiele słów ma też pochodzenie słowackie oraz wołoskie (gielata, putyra; nazwy własne: Magura, Kiczora) co nie występuje na innych obszarach Śląska. Cieszyńskie wyróżnia się wąską wymową samogłoski ę w każdej pozycji, brakiem mazurzenia czy charakterystyczną fleksją -ym zamiast -a (np. winszujym, niesym zamiast winszuja, niesa). W południowym wschodzie Śląska Cieszyńskiego panuje gwara jabłonkowska, dla której jest charakterystyczne wypowiadanie się o małych dziewczynkach w rodzaju nijakim: Ofijka poszło do szkoły, lub nawet same dziewczynki mówią tak o sobie: jo stukło zdrzadło. Ciekawostką jest, iż na Śląsku Cieszyńskim określenie po naszymu (pl. po naszemu) odnosi się tylko do cieszyńskiej odmiany gwary śląskiej, co nie jest spowodowane tylko zróżnicowaną mową, w szczególności w porównaniu do miejskiego, górnośląskiego kreolu niemiecko-słowiańskiego, ale i kilkusetletnim odgałęzieniem kulturowym od reszty Górnego Śląska.

[edytuj] Dolny Śląsk

Pierwotną granicą zachodnią występowania dialektu śląskiego była linia rzeki Bóbr, gdzie graniczył on z dialektami Serbów Łużyckich, na północy region obecnej Zielonej Góry, na południu Sudety, gdzie graniczył z dialektami czeskimi. Wielowiekowa germanizacja spowodowała cofanie się zasięgu występowania tego dialektu do stanu obecnego, który zakreśla linia Syców-Prudnik-Głubczyce. Potwierdza to przekaz zawarty w słowniku opracowanym w roku 1603 roku przez słoweńskiego uczonego Hieronymusa Megisera (1554-1619). Autor przekazał w nim gwarę ówczesnych mieszkańców okolic Krosna Odrzańskiego. Jest to gwara zachodniopolska nie znająca nosówek pozostająca pod silnym wpływem języka górnołużyckiego zawierająca cechy dialektów śląskich i wielkopolskich.

Z kolei zachowane zabytki języka serbołużyckiego, którym mówiono wtedy pomiędzy Bobrem a Nysą Łużycką np. w okolicach Żar dokumentują silne wpływy dialektów śląskiego na południu i wielkopolskiego na północy oraz obu w pasie pośrednim.

Po dawnym dialekcie dolnośląskim zachowały się reliktowe gwary Chwalimia koło Wolsztyna (Zielonogórskie) oraz tzw. gwara Chazaków Rawickich obejmująca dwie wsie koło Leszna (Brenno i Wijewo) oraz około 22 wsi koło Rawicza. Gwary te przetrwały dzięki osiedleniu w przeszłości ludności śląskiego pochodzenia na pograniczu wielkopolsko-śląskim. Obecnie znajdują się w stadium zanikania.

Jeśli chodzi o dolnośląskie gwary okolic Wrocławia to przetrwały one do XIX stulecia, kiedy to Jerzy Samuel Bandtkie polski uczony działający w latach 1798-1811 we Wrocławiu, a następnie opiekujący się biblioteką Uniwersytetu Jagiellońskiego podjął starania o stworzenie ich słownika. Bandtkie w swoich pracach nad gwarami podwrocławskiej wsi dowiódł, że przynależą one do języka polskiego. Polski gospodarz z okolic Oławy Baltazar Działas(1787-1870) namówiony przez Bandtkiego stworzył tzw. "Słownik Oławski". Dzięki temu słownikowi wiemy, że gwara dolnośląska była mazurząca.

"Śląski Polak mówi (...) - cz jak zwykłe -c, - sz jak - s, - ź i - ż jak czyste - z, - ą i - ę na końcu wyrazu jest czytane tak samo jak w środku (...) - ł nie jest zupełnie słyszalne, np. człowiek - cowiek, łaska - uaska, członek -conek, chwała - chwoa.

Tak wyglądało to w zdaniach: "Przy wsyskim, co cynią, rozmyślay, co za koniec ta rzec weznie". "Kto chce mądrym być, musi się pilnie ucyć". "Maó i módy cowiek zwie się dziecie". "Módy gburski karlus" (młody kmiecy chłopak). "Suchey rodziców i naucicielów, bo oni są twoią piersą zwierzchnością".

Podwrocławscy chłopi mówili też: wiecorzo (wieczerza), swacyna (podwieczorek), bacę (patrzę,uważam), biegas (włóczęga), zebrok (żebrak), iś (iść), chromotam (kuleję), cielemecki (głupek), zodziey (złodziej), ciepać (rzucać), sporny (uparty), desc (deszcz), dypidzban (pijak), cholibuta (chwalipięta, samochwał), sceście (szczęście), kobua (kobyła), haytuś (spacer), gody (Boże Narodzenie), copka (czapka), kornykiel (królik), chaupa (dom), smad (swąd), awisarz (gazeciarz, pisarz gazetowy), gorzouka (wódka), na przek (na ukos), kacmorz (karczmarz).

Około roku 1826 stosunki etniczne pod Wrocławiem przedstawiały się następująco: W Laskowicach na 71 gospodarstw polskich przypadało 11 niemieckich, w Nowym Dworze na 38 polskich przypadały 4 niemieckie, w Piekarach na 40 polskich - 4 niemieckie, w Dębinie na 42 gospodarstwa polskie - 7 niemieckich, w Chwałowicach na 36 polskich - 4 niemieckie, w Dziuplinie Dużej na 45 polskich - 2 niemieckie, w Dziuplinie Małej na 11 polskich - 1 niemieckie, w Jelczu na 32 polskie - 5 niemieckich, w Ratowicach na 58 polskich - 7 niemieckich, w Wojnowicach na 18 polskich - 1 niemieckie. Po polsku mówiono także w Kamieńcu Wrocławskim na samym przedmieściu Wrocławia oraz w Kątach Wrocławskich i Gniechowicach. Gwara dolnośląska w powiatach wrocławskim i oławskim (okolice Oławy, Jelcza-Laskowic, Piekar, Ratowic, Miłoszyc) przetrwała do lat 1866-1888 ulegając następnie całkowitej germanizacji.Około roku 1900 jedynymi enklawami, gdzie 25-50% procent ludności posługiwało się językiem polskim były okolice Kątów Wrocławskich i Gniechowic.

Inną enklawą utrzymywania się tej gwary były okolice Namysłowa, Sycowa oraz Międzyborza. Na obszarze tym polsko-śląski język pisany doszedł do wyrafinowanego poziomu już w XVII stuleciu, a to w znacznej mierze za sprawą chwilowego połączenia księstwa opolsko-raciborskiego z Koroną Polską przez Władysława IV Wazę (1646-1666). Uchroniło to ludność księstwa przed zniszczeniami schyłkowej fazy Wojny Trzydziestoletniej i umożliwiło rozwój kultury literackiej. W protestanckich gimnazjach w Byczynie, Wołczynie oraz Brzegu tworzyli tacy śląscy pisarze i poeci jak Jerzy Bock oraz Adam Gdacjusz. W XIX stuleciu dzięki wybitnym pastorom takim jak Robert Fiedler oraz Jerzy Badura (1845-1909) dialekt dolnośląski przetrwał w rejonie Sycowa i Międzyborza znacznie dłużej niż pod Wrocławiem. Z okolic Międzyborza pochodzi spisana około 1864 roku pieśń ludowa w gwarze Dolnego Śląska, która stała się obecnie hymnem Wrocławia. Robert Fiedler (1810-1877) napisał w języku niemieckim pracę o polskich gwarach tamtych rejonów (1843), która podobnie jak opracowania Bandtkiego i "Słownik Oławski" pozwala nam wejrzeć w ów wymarły już dialekt. W latach 1845-1850 dzięki działalności Fiedlera nastąpił swoisty renesans dolnośląskiej polszczyzny na Śląsku Średnim, jednak około 1886 władze II Rzeszy Niemieckiej rozpoczęły wielką akcję germanizacyjną rozpoczynając od germanizowania polskich nazw miejscowych. Nabożeństwa polskie zostały ostatecznie zabronione przez władze niemieckie dopiero w 1919 roku. Warto odnotować, że sam proces germanizacji napotykał na silny opór miejscowej ludności co szczególnie zaznaczyło się na wsi podwrocławskiej w latach 1824-1826, kiedy ludność ta pod wodzą chłopa Jerzego Treski przeciwstawiła się germanizacyjnej polityce państwa pruskiego realizowanej przez kościół luterański. Innym przykładem podobnych zajść była wieś Miodary w okolicach Namysłowa, w której opór ludności przeciw wynaradawiającym rozporządzeniom władz złamało wojsko pruskie (1834).

Należy pamiętać, że wymarły dolnośląski dialekt to język, którym posługiwali się Henryk Brodaty, Henryk Pobożny, Henryk Prawy, Henryk Głogowski, Bolko I Surowy świdnicki, Bolko II Mały oraz Jadwiga Śląska. Niektóre ze źródeł historycznych przypisują nawet róźnicom dialektologicznym pomiędzy rycerstwem śląskim a małopolskim spowodowanie klęski pod Legnicą w roku 1241. Niemcy określali polski dialekt Górnego Śląska jako 'wasserpolnisch'. Natomiast w stosunku do polskich dialektów Dolnego Śląska używali terminu 'oder-wendisch' lub 'bohemisch-polnisch'. Ponieważ Dolny Śląsk był w XIII stuleciu centrum polskich dążeń zjednoczeniowych dialekt dolnośląski miał szansę stać się językiem wiodącym spośród innych dialektów polskich i stać się dialektem podstawowym polskiego języka literackiego. Z powodu załamania się planów i hegemonii książąt wrocławskich tak się jednak nie stało.

Z braku źródeł i przekazów pisanych nie potrafimy odtworzyć śląskich gwar słowiańskich, którymi posługiwali się górale sudeccy oraz karkonoscy. Gwary te musiały zaniknąć stosunkowo wcześnie najpóźniej do początków XVII stulecia. Znane są jedynie niektóre elementy ich folkloru jak np. Liczyrzepa-Karkonosz.

Na podstawie przekazów źródłowych możemy częściowo odtworzyć proces cofania się dialektu śląskiego w wyniku germanizacji w ciągu wieków.

W przededniu Wojny Trzydziestoletniej (1618 r.) granica dialektu przebiegała od granicy wielkopolsko-śląskiej do Odry w okolicach Głogowa. Następnie przebiegała wzdłuż linii Odry przekraczając ją nieznacznie w okolicach Legnicy. Na południe od Wrocławia przekraczał Odrę rozległy klin ludności mówiącej gwarą śląską sięgający po Strzelin i dalej na południe aż po Ząbkowice.

Dalej granica dialektu przebiegała wzdłuż linii Odry aż do ujścia Nysy Kłodzkiej. Na południu granicę stanowiła właśnie Nysa Kłodzka. W tym samym czasie źródła potwierdzają istnienie w rejonie Krosna Odrzańskiego wyspy ludności posługującej się gwarą śląską. W wyniku Wojny Trzydziestoletniej (1618-1648) Ślązaków mówiących gwarą przodków spotkały dotkliwe ciosy.

Na Górnym Śląsku zniszczona została liczna jeszcze warstwa szlachty posługującej się gwarą śląską lub polskojęzycznej. Na Śląsku Dolnym śląską (mówiącą polskim dialektem śląskim) ludność protestancką spotkały prześladowania kontrreformacyjne Habsburgów.Warto zauważyć, że źródła niemieckie z roku 1641 mówią o osobnym cechu polskim w Kątach Wrocławskich, natomiast pod datą 1689 znajduje się wzmianka, że lud pomiędzy Kątami Wrocławskimi a Oławą mówi przeważnie po polsku. W przededniu podboju Śląska przez Prusy (1741 r.) zwarta linia dialektu śląskiego sięgała na prawym brzegu Odry po Milicz i Trzebnicę. Na lewym brzegu Odry sięgała po Strzelin. Następnie biegła wzdłuż linii Odry przekraczając ją na południu w rejonie Raciborza sięgając aż do Głubczyc. Postęp procesu germanizacyjnego był najbardziej widoczny w okolicach Wrocławia. W okresie od XVII do połowy XVIII wieku mówiono po polsku w 50 wsiach położonych w najbliższym sąsiedztwie miasta co jest udokumentowane dzięki wizytacjom duszpasterskim w tamtejszych parafiach. Na przełomie XVIII i XIX wieku liczba takich polskojęzycznych wsi spadła do kilku. W pierwszych dziesięcioleciach XIX stulecia zanikły na Dolnym Śląsku całe wyspy mowy polskiej. Był to efekt wykorzystania do polityki germanizacyjnej kościoła luterańskiego, którego głową był król Prus. Doktryna absolutnego posłuszeństwa wobec władz zwierzchnich występująca w luteraniźmie zmusiła pastorów do podporządkowania się germanizacyjnej polityce królewskiej i usuwania języka polskiego z nabożeństw. Natomiast wierni kościoła musieli w imię zasady posłuszeństwa zastosować się do poleceń duchownych nakazujących zamianę będącego w użyciu języka polskiego na niemiecki. Około roku 1885 po ponad stuleciu germanizacyjnej polityki pruskiej zasięg śląskiego dialektu przybrał obecną postać.

Pieśń We Wrocławiu na rynecku zapisał w okolicy Międzyborza pow. Syców (województwo dolnośląskie) niejaki Bock i opublikował ją w roku 1864 w kalendarzu dla prowincji poznańskiej.

Warto zauważyć, że gwara z tej pieśni (gwara okolic Międzyborza i Sycowa) różniła się od gwary podwrocławskiej (okolice Wrocławia, Oławy, Jelcza i Laskowic) opisanej przez Bandtkiego i Działasa. Obrazuje to jak zróżnicowany był dialekt (czy też dialekty) Dolnego Śląska.

[edytuj] Ciekawostki

• Na popularyzację gwar śląskich w Polsce duży wpływ miał i ma obecnie Jan Miodek opisujący je m.in. w miesięczniku Śląsk.

[edytuj] Zobacz też

• język śląski

[edytuj] Linki zewnętrzne

• Pů našymu - djalykt ślůnski kodyfikowůny
• Serwis "Zobacz Śląsk" w dialekcie śląskim
• Serwis "Echo Śląska" pisany częściowo w dialekcie śląskim
• Słownik śląsko-polski
• Zasięg i podział dialektu śląskiego
• Gwara Śląskiej Wsi
• Ślůnske Nowiny - pjyrwšy ślůnski serwis informacyjny
• Ślůnsko Eka - dykcjůnoř atp.
• Ślůnsko Godka

[edytuj] Literatura

• "Słownik gwarowy Śląska" - Stanisław Bąk, Stanisław Rospond, Opole 1962 (zeszyt próbny)
• "Wśród śląskich nazw" - Henryk Borek, Opole 1991
• "Atlas językowy Śląska" - Alfred Zaręba, T. 1-8 (1969-1996)