Komunistyczna Partia Związku Radzieckiego
Z Wikipedii
| Ten artykuł powiązany jest z serią Komunizm  |
|
Symbole Szkoły w komunizmie Partie polityczne Państwa uznawane Tematy powiązane Znani komuniści |
Komunistyczna Partia Związku Radzieckiego (KPZR, ros. Коммунистическая партия Советского Союза - КПСС), ostatnia nazwa partii komunistycznej (monopartia), rządzącej w Rosji i ZSRR od 1917 do 1991 roku. Partia powstała - pod nazwą Socjaldemokratyczna Partia Robotnicza Rosji (bolszewików) SDPRR(b) - jako odłam socjaldemokracji rosyjskiej SDPRR na jej II Zjeździe w 1903, na którym zwolennicy Lenina uzyskali większość; pozostali delegaci dali początek partii mienszewików. Bolszewicy głosili hasła rewolucji socjalnej oraz obalenia caratu i wprowadzenia demokratycznej republiki. Wzięli udział w Rewolucji 1905 roku, której upadek osłabił działalność partii i zmusił najwybitniejszych działaczy (Lenin, Grigorij Zinowjew) do emigracji. Podczas I wojny światowej zajęli stanowisko antywojenne, szukając poparcia u pacyfistycznie nastawionych socjaldemokratów europejskich (Konferencja Zimmerwaldzka).
Partia po rewolucji lutowej w Rosji uzyskała możliwość legalnego działania. Nie rezygnując z propagandy antywojennej umacniała wpływy wśród robotników oraz żołnierzy frontowych (korzystając z wsparcia niemieckiego). Była organizatorem i główną siłą sprawczą rewolucji październikowej. Po krótkim okresie koalicji z partią lewicowych socjalistów-rewolucjonistów (eserów) zaprowadziła w Rosji rządy dyktatorskie i terrorystyczne (ustrój ten określano jako dyktatura proletariatu). W 1918 roku zmieniła nazwę na Rosyjska Partia Komunistyczna (bolszewików) RKP(b), co symbolizowało zerwanie z socjaldemokracją i realizację radykalnego programu rewolucyjnych przekształceń - zbudowania bezklasowego (komunistycznego) społeczeństwa. RKP(b) i partie o podobnym programie utworzyły w 1919 roku Międzynarodówkę Komunistyczną, która istniała do 1943 roku.
Rewolucja odniosła połowiczny sukces: udało się ustanowić tzw. władzę sowiecką na całym terytorium Rosji, Zakaukaziu i znacznych obszarach Ukrainy i Białorusi, stłumić wystąpienia "kontrrewolucyjne" (do których zaliczano wszelkie działania antyrządowe - stąd partią kontrrewolucyjną obwołano także niezgadzających się z terrorem mienszewików), zbudować siły zbrojne (Armia Czerwona), która zwyciężyła przeciwników nowej władzy ("białych") oraz wspierające je oddziały interwencyjne (Wojna domowa w Rosji). Jednocześnie program rozpętania rewolucji światowej i "wyzwolenia" Europy (wojna polsko-bolszewicka) poniósł fiasko, a eksperymenty ekonomiczne (komunizm wojenny) doprowadził do załamania gospodarczego i klęski głodu w latach 1920-1922, a także licznych powstań, co zmusiło władze do przywrócenia reglamentowanej gospodarki rynkowej (NEP) w 1921 roku. Partia w 1922 skonsolidowała swoją władzę tworząc z rządzonych przez siebie republik nowe państwo - ZSRR. W 1925 roku zmieniła nazwę na Wszechzwiązkowa Partia Komunistyczna (bolszewików) - WKP(b).
W latach 1917-1922 uformowała się struktura organizacyjna partii. Najwyższą władzę stanowił zjazd partii, który wybierał Komitet Centralny. Rozwiązywaniem bieżących politycznych zajmowało się Biuro Polityczne. W miarę jak partia zaczynała kontrolować coraz więcej aspektów działalności państwa oraz jego gospodarkę, coraz większego znaczenia nabierał aparat partyjny. Partia (de facto jej aparat) decydowała o rozmieszczeniu zaufanych ludzi na ważnych stanowiskach poprzez system "rekomendacji" (tzw. nomenklatura), kontrolowała Armię Czerwoną poprzez komisarzy (politruków), sprawowała nadzór nad tajną policją (CzeKa). W konsekwencji aparat uzyskał także kontrolę nad wyborem władz partyjnych i wewnątrzpartyjna demokracja przybrała fasadowy charakter. Do 1921 roku w partii istniały frakcje opozycyjne, jednak w obawie o jedność wprowadzono na X Zjeździe w 1921 roku zakaz działalności frakcyjnej. Uchwała ta następnie stała się podstawą do usuwania wszystkich niezgadzających się z "linią generalną", czyli polityką KC. Władzę aparatu umocniło wprowadzenie w 1922 stanowiska sekretarza generalnego KC RKP(b), którego funkcja początkowo była ograniczona do kierowania bieżącą pracą pracowników aparatu obsługujących KC. Stanowisko to objął Józef Stalin.
Choroba i śmierć (21 stycznia 1924) niekwestionowanego przywódcy partii - Lenina spowodowały walkę o władzę w partii. Początkowo najbliżsi współpracownicy Lenina - Grigorij Zinowjew i Lew Kamieniew w sojuszu ze Stalinem usunęli uważanego za drugą osobę w partii Trockiego. Następnie Stalin usunął Zinowjewa i Kamieniewa w sojuszu ze zwolennikami NEPu - Nikołajem Bucharinem, Aleksiejem Rykowem i Michaiłem Tomskim. W 1929 sojusz ten upadł, a rządy przejęli zwolennicy Stalina, którzy podjęli decyzję dokończenia przekształceń rewolucyjnych: kolektywizacji rolnictwa, wprowadzeniu gospodarki planowej i uprzemysłowieniu kraju. Towarzyszyło temu przekształcenie ZSRR w państwo w pełni totalitarne, oparte o terror i pracę przymusową (GUŁAG), a także o propagandę wychwalająca Stalina i "generalną linię" partii.
Chociaż od XVII Zjazdu WKP(b) w 1934 (zwanego "zjazdem zwycięzców") niemożliwe była jakiekolwiek opozycja, a nawet krytyka, Stalin podejrzewał swoich współpracowników o spiskowanie przeciw niemu. "Wielka czystka", którą zainicjowało tajemnicze morderstwo popularnego działacza Siergieja Kirowa pochłonęła tysiące działaczy partyjnych: z początku dawnych zwolenników Trockiego, Zinowjewa i Kamieniewa (ich poglądy określano jako "odchylenie lewicowe"), następnie zwolenników Bucharina, Rykowa i Tomskiego (których poglądy określano jako "odchylenie prawicowe"), a w końcu zwolenników Stalina, których podejrzewano o nadmierną niezależność ("centrowość"). Przez pewien czas głównym narzędziem władzy było NKWD, a miejsce dawnego aparatu zajęli młodzi karierowicze i oportuniści, w obawie o swoje życie ślepo posłuszni Stalinowi i nie wyznający żadnych przekonań.
Momentem zwrotnym w historii partii (w 1952 przemianowanej na Komunistyczną Partię Związku Radzieckiego - KPZR) była śmierć Stalina 5 marca 1953 roku. W walce o władzę zwyciężył Nikita Chruszczow, który objął nowy urząd pierwszego sekretarza KC, będącego faktycznym przywódcą partii i państwa. Postanowił on dokonać pewnej liberalizacji systemu ("odwilż"). Na XX zjeżdzie KPZR w 1956 roku wygłosił słynny referat, określający rządy Stalina jako "kult jednostki", oskarżający go o odejście od "leninowskich norm" oraz rehabilitujący niektóre jego ofiary. Destalinizacja została zaakceptowana przez większą część aparatu, a próba obalenia Chruszczowa w 1957 roku przez stalinowców (Wiaczesława Mołotowa, Łazara Kaganowicza i Gieorgija Malenkowa) nie powiodła się. Jednak reformy nie poszły daleko, ponieważ realizowali je dawni pracownicy stalinowskiego aparatu (z którego zresztą wywodził się sam Chruszczow). Niektóre nieprzemyślane działania Chruszczowa (np. jego obietnica "zbudowania" komunizmu do 1980 roku) spowodowały utratę poparcia aparatu i obalenie w przewrocie pałacowym w 1964 roku.
Lata 1964-1985 określa się jako "okres zastoju". Nowy sekretarz generalny, Leonid Breżniew, zamierzał prowadzić wielkomocarstwową politykę, natomiast w ZSRR konserwować stworzony przez Stalina system polityczny i gospodarczy. Jednak ideologia partii (materializm dialektyczny) była coraz mniej atrakcyjna dla młodych ludzi. Partia mogła metodami policyjnymi prześladować opozycję demokratyczną ("dysydentów"), ale nie potrafiła przekonać do sensowności swojej polityki. W partii formowały się dwie opcje: "reformatorska", nawiązująca do idealizowanej opozycji "starych bolszewików" przeciwko rządom Stalina oraz "konserwatywna", dążąca do przywrócenia stalinowskich metod sprawowania władzy oraz wprowadzenia w ideologii nacjonalistycznej nuty. Po śmierci Breżniewa i krótkotrwałych rządach Jurija Andropowa, a następnie Konstantina Czernienki, do władzy w 1985 doszedł umiarkowany zwolennik reformowania systemu - Michaił Gorbaczow.
Rządy Gorbaczowa (pierestrojka) cechowało lawirowanie między "reformatorami", domagającymi się głębszych reform a "konserwatystami", żądającymi ich zaniechania. Wprowadzone przez Gorbaczowa reformy: zwłaszcza wprowadzenie "jawności" (głasnost' - ograniczenie cenzury) i elementów demokracji podważyło władzę KPZR. Społeczeństwo dowiedziało się o zbrodniach związanych z rządami bolszewików, także w czasach oficjalnie gloryfikowanego Lenina oraz zweryfikowało propagandowe tezy o wysokim poziomie życia w porównaniu z krajami zachodnimi. Niemożność znalezienia lekarstwa na pogłębiający się kryzys gospodarczy do reszty pogrzebała autorytet władz. Gorbaczow nie zadowolił żadnej z partyjnych frakcji: "reformatorzy" (Borys Jelcyn, Eduard Szewardnadze) stopniowo opuścili partię, tworząc nowe polityczne organizacje; natomiast "konserwatyści" obwiniali go o upadek władzy i postanowili usunąć. Nieudany przewrót dokonany przez zastępującego Gorbaczowa Giennadija Janajewa 19 sierpnia 1991 roku przypieczętował utratę władzy przez KPZR. Decyzją parlamentu rosyjskiego z 28 sierpnia KPZR została zakazana, a jej majątek - zasekwestrowany. Później w wielu dawnych republikach ZSRR powstało wiele partii komunistycznych. W 1992r. grupa konserwatywnych komunistów z O. Szeninem na czele odbudowała KPZR (właściwie SKP- KPZR). Obecnie przewodniczącym KPZR jest G.A. Zjuganow.
W skład zreaktywowanej KPZR weszły: Komunistyczna Partia Federacji Rosyjskiej, Rosyjska Komunistyczna Partia Robotnicza, Sojusz Komunistów Rosji, Partia Komunistów Rosyjskich, Komunistyczna Partia Republiki Tatarstan (obecnie w składzie KPFR), Komunistyczna Partia Ukrainy, Sojusz Komunistów Ukrainy, "Ruch dla Demokracji, Społecznego Rozwoju i Sprawiedliwości na Białorusi", Partia Komunistów Republiki Mołdawia, Komunistyczna Partia Republiki Naddniestrzańskiej, Jedyna Komunistyczna Partia Gruzji, Komunistyczna Partia Abchazji, Komunistyczna Partia Azejberdżanu, Sojusz Robotników Armenii, Komunistyczna Partia Kazachstanu, Komunistyczna Partia Tadżykistanu, Komunistyczna Partia Uzbekistanu, Komunistyczna Partia Kirgistanu, Komunistyczna Partia Estonii, Sojusz Komunistów Łotwy, Komunistyczna Partia Litwy.
