Vierwaldstättersee

Us der alemannische Wikipedia, der freie Dialäkt-Enzyklopedy

Technische Yschränkung:
Dr koräkt Titel wär: »Vierwaltschtättersee«

Vierwaldschtättersee
Blick vo Seelisberg uus uf de Urnersee bis uf Flüele
Datä
Laag:	Innerschwiiz
BFS-Nr.:	9179
Flächi:	113.6 km²
maximali Tüüfi:	214 m
Zueflüss:	Rüüss, Sarner Aa, Engelberger Aa, Muota
Abfluss:	Rüüss
Höchi über Meer:	434 m
Grösseri Ortschafte am Ufer:	Luzern, Küssnacht am Rigi, Brunne SZ
Bsunderheite:	viergliideret
Charte

Dialäkt: Züridütsch (See)

Dr Vierwaldschtättersee (engl. Lake Lucerne, franz. Lac des Quatre Cantons, it. Lago dei Quattro Cantoni/Lago di Lucerna, romanisch Lag Lucerna) isch en vo höche Berge umgebene, fjordartige See i dr Zentralschwiiz (434 m ü. M., 114 km², bis 214 m tüüf).

Dr Vierwaldschtättersee wird vo dr Rüüss durchflosse; vo ihrer Iimündig bis zum Uusfluss isch er 38 km lang. Er isch in mehreri Becki gliideret: Luzerner Bucht, Küssnachter Bucht und Alpnachersee, d Buchte vo Horw, Schtansschtad, Weggis, Buochs, Gersau sowie dr Urnersee. D Küschtelinie beträit 115 km; s Iizugsgebiet isch 1831 km² gross.

D Rüüss chunnt als Bergfluss us em Gotthard-Massiv, bringt grossi Mengene Material us de Berge, Gschieb, so hät sich s Delta inzwüsche um 10 km wiiter nördlich in Urnersee verschobe. Dr Rüüssgletscher hät am Endi vo dr letschte Iisziit vor 12'000 Jahr de See hinderlaa, im Luzerner "Gletschergarte" verzellt e aaschaulichi Dokumentation d Gschicht vo de Alpe, de Iisziite und ihrne Gletscher.

Im Bereich vom Rüüssdelta zwüsched Flüele und Seedorf wird dr See teilwiis wider uufgschüttet. So entschtönd us em Uusbruchmaterial vom Umfahrigstunnel Flüele und vom Gotthard-Basistunnel wider Flachwasserzone, wo dur de Chiesabbau verschwunde sind.

Inhaltsverzeichnis

1 Name
2 Gschicht
- 2.1 Verchehr
- 2.2 Tourismus
3 Sehenswürdigkeite
4 Flugaktivitäte
5 Wasserqualität
6 Diverses
7 Gwerb
8 Namesvetter
9 Weblinks

[ändere] Name

Siin Name hät dr Vierwaldschtättersee vo de vier "Waldschtätt", de Anrainer-Kantön Uri, Schwyz, Underwalde und Luzern.

[ändere] Gschicht

Di drei Schwiizer Urkantön Uri, Underwalde und Schwyz sälled sich am Vierwaldschtättersee uf dr Rütliwise aafangs Auguscht 1291 di ewigi Treui gschwore (Rütli-Schwur) haa. Settigi Schwurgmeinschafte vo benachbarte Orte sind i dr damalige Ziit durchuus üeblich gsii, diejenigi vo 1291 isch aber im Bundesbrief (uufbewahrt in Schwyz im Kanton Schwyz) bis hüt schriftlich beleit und wird i dr traditionelle und populäre Gschichtsschriibig als dr eigentlichi Aafang vo dr Schwiizer Eidgenosseschaft betrachtet.

Im "Ewige Bund" isch es dr lokale Elite drum gange, de Weg zum Gotthard vom allzu fremde Iifluss fernzhalte, sind doch die Waretransport für damaligi agrarischi Bergsidlige es üsserscht wichtigs Iikomme gsii. Dr Kaiser Friedrich II. hät für de Bergübergang Riichsfreiheit gwährt, wo wiiter – hauptsächlich gege d Habsburger Machtaaschprüch – verteidigt werde sölled. Doch de facto erscht 1648 – am Endi vom 30-jährige Chrieg – isch im Weschtfälische Fride d Schwiiz dänn definitiv us em Düütsche Riich entlaa worde.

[ändere] Verchehr

Bis zum Bau vo dr Axeschtrass 1863 bis 1865 isch dr Wasserweg di einzigi möglichi Verbindig zum Kanton Uri gsii, zum Gotthardpass und demit au dr einzigi Weg vo de Hanseschtädt im Norden zu de Häfe und Handelsschtädt am Mittelmeer, öb Genua oder Venedig.

Nach em Bau vo dr Gotthardbahn und dr Gotthardautobahn isch d Gegend um de Vierwaldschtättersee immer no en Verchehrschnoote, au wenn d Schiff vo dr Schiffahrtsgsellschaft vom Vierwaldschtättersee (SGV) meischt nur no für Vergnüegigsrundfahrte benutzt werded. Am Gotthard wird wiiter baut, dr neui Gotthard-Basistunnel söll mit 57 km Längi emal dr längschti Iisebahntunnel vo dr Welt werde.

Dr 1991 uf alte Verchehrswege aagleiti Wanderweg Weg der Schweiz füehrt rund um de südlichschti Teil vom See, de Urnersee.

[ändere] Tourismus

Uf em Weg zum Orient händ abentüürluschtigi Engländer di malerischi Bergwelt vo dr Innerschwiiz entdeckt und händ deet Kur- und Badeorte ehtschtaa laa: Luzern, Küssnacht am Rigi, Weggis, Vitznau, Gersau, Buochs, Beckeried, Brunne, Seelisberg, Flüele. Im 18. Jahrhundert händ mit iiheimischer Hilf aagfange, aber au zur Verwunderig vo de Iiheimische, die ihne so exotisch erschiinendi Bergwelt z erobere, znächscht a dr Rigi (1797 m ü. M.), zerscht z Fuess, uf em Rugge vo de Muultier oder in Sänfte träit vo iiheimische Laschteträger. Schpäter hät mer hier di allererschti Zaaradbahn vo dr Welt erbaut, d Vitznau-Rigi-Bahn.

En settige Uufschtiig uf d Rigi hät au de Mark Twain als Journalischt beschriebe, was i de USA vom 19. Jahrhundert zum Uufblüehe vom Schwiizer Tourismus gfüehrt hät. Am Vierwaldschtättersee isch dr allererschti Schwiizer Alpe-Club (SAC) beheimatet, und zwar als e rein britischi Aaglegenheit.

Di grossartigi Landschaft, s milde Klima und di fascht scho mediterrani Vegetation mached de Vierwaldschtättersee zu einere vo de meischtbsuechte Reisedeschtinatione vo Europa. Hierher chömed zahlriichi japanischi Paar zum hüürate oder ihri Flitterwuche z verbringe, hier drehed indischi Regisseur ihri Bollywood-Film, sitdem ihri heimischi Bergwelt in Kaschmir dur Unruehe und Chrieg heimgsuecht wird.

[ändere] Sehenswürdigkeite

bekannti Uussichtsgipfel: Rigi, Pilatus, Bürgeschtock, Schtanserhorn, Mythe, Urirotschtock
Erinnerigsort vo dr Mythologie: Rütli, Tellsplatte, Tellskapelle, Hohli Gass

Raddampfer im Hafe vo Luzern

En Verein kämpft für de Erhalt vo de Dampfschiff, wo in ehrenamtlicher Arbet gwartet werded. Wil sie dur d Motorschiff längscht überholt worde sind, sinds nümme rentabel. Ihre planmässige Iisatz isch dennoch im offizielle Kursbuech uufgfüehrt. Uf em See verchehrt unregelmässig en miniaturisierte Nachbau mit Einmaa-Bsatzig.

S südliche Endi vom See hät übrigens e düütlich mediterrraneri Vegetation als s Luzerner Endi.

[ändere] Flüele und Axeschtraass

In Flüele händ früeher di Reisende us em Süüde vom Muultier ufs Schiff gwechslet, dr Urnersee chann bim Föhnschturm Welle wie am Meer werfe, d Schiffsfahrt mit eim vo de 20 Motorschiff isch degäge hüt es reins Vergnüege, 5 alti, ehrwürdigi Raddampfer chrüüzed au s grosse Berggwässer. 38 km isch es vo hier uf Luzern. Links füehrt di vierschpurigi Autobahn dur de Seelisbergtunnel und dänn in nördlicher Richtig bis uf Basel und wiiter uf Hamburg oder Amschterdam. Am rechte Ufer füehrt di romantischi Axeschtraass, mit viile Tunnel, Kurve und Galeriä, immer an Schteischlaagwarntafele verbii, vo Flüele über Sisike uf Brunne. An dere Schtrecki trifft mer hüüfig Bauschtelle aa, wils hier oft zu Schteischlaag und Erdrutsche chunnt. D Bahnlinie füehrt fascht nur underirdisch vo Flüele uf Brunne. Vo Brunne uf Züri bruucht dr Intercity dänn no ei Schtund. D Fortsetzig vo dr Axeschtraass vo Brunnen in Richtig Küssnacht isch nöd weniger romantisch, hier gits au schöni Plätz zum Verwiile oder zum Schwimme. Hier wachsed Rebe, Fiige, Palme, Kiwis, ja au diversi Zitrusbäumli gedeihed in mänge sunnige Gärte. Prachtvolli Hotelbaute, viili wiit über hundert Jahre alt, mängi sehr schtilvoll reschtauriert, erinnered a di grosse Ziite vom uufkommende Tourismus. Doch recht viili vo dene Ziitzüüge sind zwüscheziitlich verchoo, verschwunde, oder aber sind dur Aa- und Umbaute verunschtaltet worde.

[ändere] Luzern

Panorama Luzern

Bürgenstock Kehrsiten

D Rüüss verlaat i dr Schtadt Luzern de See. Jetzt scho en mächtige Schtrom under dr hölzerne Kapellbrugg, wo nöd nur für d Tourischte, nach em verheerende Brand vo 1993, wider uufbaut worde isch und wo jede Tag tuusigmal ufs Neue fotografiert wird.

S 1999 erbauti Kunst- und Kongresshaus Luzern (KKL) vom französische Schtararchitekt Jean Nouvel, mit eme wiit uschragende Dach isch nach viil Skepsis zum Schtolz vo de Luzerner worde. Es isch an erschtklassiger Laag, grad zwüsched em Hauptbahnhof und See glege.

Dr ehrwürdigi alti Bahnhof us dr Pionierziit vo dr Südbahn isch 1972 abebrännt und dur en schlichte Zweckbau ersetzt worde. Einzig der verglasti Portikus vom inzwüsche au scho international berüehmte schpanisch-schwiizerische Architekt-Ingenieur Santiago Calatrava isch e liecht verschpiilti und witzigi Uuflockerig. En Torbode vom Nordportal vom alte Gebäude und e Wandmalerei erinnered a di alti Herrlichkeit. Hier im Bahnhof treffed sich d InterCity-Verbindige zu de Agglomeratione vo dr Schwiiz und di rote Schmalspurzüüg vo dr Zentralbahn ufh Engelberg und über de Brünigpass üf Interlake. Letschteri isch Teil vo dr GoldenPass Line vn Zürich über Luzern, Brünigpass, Interlaken, Gschtaad zum Genfersee.

[ändere] Pilatus und Bürgeschtock

Pilatus bi Gwitterschtimmig

Dr Huusberg vo de Luzerner isch dr Pilatus, mit ere Seilbahn und mit ere Zaaradbahn erreichbar, oft aber leider i de Wulche verschteckt. Wer weniger höch lieber hät und doch 440 m über em Vierwaldschtättersee gmüetlich tafle möcht, der chann mit em Schiff und ere Schtandseilbahn de Bürgenstock uufsueche, de Zauberberg für Millionär, es luxuriöses Hotel- und Kongresszentrum über ere schteile Seeklippe.

[ändere] Verchehrshuus

Wil dr Verchehr am See schtets sehr wichtig gsii isch, isch au s Schwiizer Verchehrshuus in Luzern gläge. Hier chann mer di ganzi Verchehrsgschicht rekapituliere, Sänfte und Kutsche, Alpeposcht, Schiff, Bahne, Autos und Flugzüüg bewundere. Bis im Juli 2004 hät dr Fesselballon HiFlyer s Publikum id Höchi bracht. Nach eme Unfall bi stürmischem Wetter isch siin Betriib jedoch iigschtellt worde.

[ändere] Pilgerweg

Am See händ scho früeher Pilgerweg verbii gfüehrt. Uf Rom gahts vo hier uus über de Gotthardpass. Au dr weschtwärts uf Santiago de Compostela füehrendi Jakobsweg füehrt vom schwiizerische Hauptsammelort Einsidle uf Brunne am Seeufer. Von hier füehrt er wiiter weschtlich mit em Schiff uf Luzern oder über de Alpnachersee, in Richtig Süüde zum Brünigpass.

Au nach dr Schwiizer Reformation isch hier i de Berge d Urschwiiz treu katholisch blibe: In Underwalde hät dr Schwiizer Nationalheiligi und Eremit Brueder Chlaus siini Chlause gfunde und wiiter obe, am Endi vom Tal, em Himmel no es bitzli nächer, hät sich s Chloschter Engelberg (1050 m ü. M.) i siinere Pracht entfaltet. Hier werded au d Rekrute für di berüehmti Schwiizer Garde vom Heilige Schtuehl uusbildet, d Chliinschtarmee und Polizei vom Papscht, zuegliich au buntkoschtümierti Tourischteattraktion im Vatikan.

[ändere] Flugaktivitäte

Zwüsched Buochs und Ennetbürge bi Schtans liit en Flugplatz, wo früeher fascht nur vo dr Schwiizer Armee und de Pilatus Flugzüügwerche benutzt worde isch. Hüt isch dr Flugplatz für de zivili Flugverchehr offe.

Am Flugplatz Alpnach sind Helikopter vo dr Schwiizer Armee schtationiert.

A schöne Tage gseeht mer über de Berge rund um de See viili Hängegleiter und Gleitschirm am Himmel chreise, wil d Thermik vo de besunnte Felswänd de Luftschportler viili Uufwind beschered.

[ändere] Wasserqualität

s Wasser verwiilt durchschnittlich dreieinhalb Jahr im Seebecki. D Qualität isch hüt hervorragend, zum grösschte Teil chann mer vo Trinkwasser rede. Di Eidgenössischi Forschigsaaschtalt für Limnologie der Eawag, aagsidlet im luzernische Kaschtaniebaum, überwacht d Wasserqualität sehr akkurat und kontinuierlich, isch der See doch es grosses natürlichs Trinkwasserreservoir, wo einigi hundert Kilometer wiiter nördlich au no d Kölner, d Niederrheiner und d Niederländer trinke wänd.

Mrt chann im Seewasser bade. Im Summer isch es bis 22°C warm, im Winter es bitzli chälter (5°C höchschtens).

In sehr chalte Winter (so in de Jahre 1929 und 1963) chönnd dr Alpnachersee und d Luzerner Bucht zuegfrüüre. Us em 17. und 19. Jahrhundert sind au Veriisige vom ganze Vierwaldschtättersee dokumentiert. 1684 und 1685 hät mer chönne s Gersauer Becki überquere.

[ändere] Diverses

Nach em Erdbebe vo 1601 sind Tsunamis im Vierwaldschtättersee entschtande.[1]

[ändere] Gwerb

Sit unbekannter Ziit wird in Flüele dur d "Seegussler" Chiis und Sand us em See abbaut. Mer weiss dass nach em Dorfbrand in Altdorf d Flüeler e gwüssi Aazahl Kubik Sand und Chiis de Altdorfer gschenkt händ. Zuedem isch s Ratshuus in Altdorf au us Flüeler Sand baut. Sit 1891 baut d Firma Arnold+Aschwanden.Cie. (hüt Arnold+Co.AG) mit riisige Schwimmbagger gwerblich Chiis ab. Defür müend s dr Korporation Uri aber Chiisschtüür zahle. Hüt sind nur no dr vierti und fünfti Schwimmbagger us de Fünfziger und Sechziger Jahr in umbautem Zueschtand im Iisatz. D Flotte vo dr Arnold+Co.AG umfasst ca. 15 Naue. Im Volchsmund heisst d Firma "Kompanyy". Nach em Tod vom Firmeinhaber i de 70er, hät dr schpäteri Nationalrat Franz Steinegger d Firma übernaah, nachdem er d Witwe, wo sechs Söhn ghaa hät, ghüüratet hät. Uufsehe hät die Firma zwüsched 2001 und 2005 errecht wo mer im Urnersee mit Schutt us em Neatschtolle Amschteg und der Umfahrig Flüele sechs Insle errichtet hät.

Au in Beckeried und andere Orte im See wird hüt Chiis abbaut.