Welche (Langue d'oil)
Us der alemannische Wikipedia, der freie Dialäkt-Enzyklopedy
 |
Dialäkt: Dinkelbärgisch (Rhyfälde) |
S'Welche (Welsch usgsproche, au Vosgien gnannt) isch e Langue d'oïl, wo im Elsass i de Vogese gredt wird. S'Welche isch e Unterdialekt vum Lorrain un isch au mitem Walonische eng verwandt. Dass es überhaupt züenere Unterscheidig vum Lorrain chunt, isch dodruf zruggz'füere, dass s'Welche im Elsass gsproche wird. S'Welche wird numme i e paar Dörfer im Kanton Lapoutroie gsproche un isch wie d'meischte Sproche vo Frankrych am Usschterbe.
| Welche | |
|---|---|
| Gsproche i: | Frankrych |
| Region: | Elsass |
| Sprecher insgsamt: | 2.000 |
| Platzirig: | Nüt unter de 100 erschte |
| Sprochfamilie: | Indoeuropäisch Romanisch |
| Offizieler Status | |
| - | |
| Sprochchürzel | |
| - | |
Inhaltsverzeichnis |
[ändere] Verbreitig
S'Vosgien wird i fümf Dörfer i dr Nöchi vo Colmar im Kanton Lapoutroie im Arrondissement Ribeauvillé im Oberelsass gsproche. De Kanton wird au dr Canton Welche gnannt un bstoht us de Dörfer Lapoutroie, Labaroche, Fréland, Le Bonhomme un Orbey. D'Dörfer sin zum Deil durch s'Elsässisch vonenander isoliert. De Bezirk leit i de Vogese am weschtliche Rand vum Elsass. De Canton het rund 9.700 Ywohner (Stand 1999) vo denne hen 1983 no circa 2.000 (also 20%) un 2% vo de Grundschüler, de “Patwé” gsproche [1]; am meischte isch s'Welsch schynts no z'Labaroche verbreitet [2].
Im Norde vum Elsass, im Val de Villé bi Neuviller-la-Roche gits e zweiti romannisch-sprochigi Enklave.
[ändere] Gschicht
S'Welche wird sit fascht 1500 Johr i fümf Dörfer i de Vogese gsproche, wobi nüt chloor isch ob d'Bvölkrig uf e yheimischi gallo-romanischi Bvölkrig zruggoht oder spöter dört aagsiidelt worre isch. Warschynts sin Romanisch-sprochigi Buure vum Chloschter vo Saint-Dié-des-Vosges, wo Bsitzige im Valée de la Weiss gha het, dört aagsiidelt worre. D'geographischi Isolation, d'büürlichi Läbensweis un dr katolischi Glaube hen s'Vosgien mitte imene germanisch-sprochige Biet überläbe loo.
1775 het dr Jacques-Jérémie Oberlin s'Vosgien vo sym Heimetdorf bschrybe.
Vor dr dütsche Annexion vum Elsass 1871 hen i de Welsch-sprochigi Dörfer numme e handvoll vo Lüt, wie zum Biispiil dr Pfarrer, dr Wanderlehrer un andri Beamte d'Standardsproch bherscht; öffentlichi Schüele het's nonüt gää. Nooch 1871 sin vo de Dütschi Grundschüele ygrichtet worre, dr Unterricht isch zweisprochig uf Französisch un Dütsch gsi, des isch us de Schüelbüecher us derre Zit belegt. Dr Religionsuntericht, d'Predigt un s'Gebet sin eisprochig uf Französisch abghalte worre [3]. Dr Patois het allerdings d'Funktion vunere Gheimsproch erfüllt wyl d'dütschi Verwaltig zwar meischtens Französisch verstande het aber kei Welsch. Des het dezüe gführt dass d'Unterschied zwüschem Welsch unem Standardfranzösisch stärcher betont un useghobe worre sin um d'Sproch für d'kaiserlichi Verwaltig no unverständlicher z'mache [4]. Au während em Ärschte Wältchrieg isch blegt dass s'Vosgien wyt verbreitet gsi isch; 1900 isch e Welche Grammatik vum Pfarrer vo Lapoutroie veröffentlicht worre. Mitem Neuaschluss vum Elsass aa Frankriich isch s'jokobinischi Schüelwesse au dört yzoge. Dr Dütschunterricht i de Grundschüel isch abgschafft worre un au dr langsami Niidergang vum Vosgien het ygsetzt, eini vo de Hauptfunktione vum Vosgien, sich vo dr Verwaltig vunere Fremdherschaft abz'schotte, un syn Nutze als Identifikationsmerchmool, isch jetz furtgfalle.
Us de 20er Johr isch des überliifert:
-
- Un instituteur de la vallée, jugeant que les élèves sont, dans l'expression, moins spontanés en classe qu'au dehors où ils patoisent à l'aise et de tout leur soûl, a l'idée singulière mais juste au point de vue pédagogique, de faire raconter en patois une fable de La Fontaine inscrite au programme. Les doigts des écoliers jaillissent comme des fusées. Chacun brille de faire son numéro en patois. L'inspecteur à qui ce brave maître d'école rapporte cette expérience, n'a pas assez de mots pour la fustiger. [5]
-
- E Lehrer usem Daal, wo dr Meinig gsi isch dass d'Schüeler im Klassezimmer weniger spontan gsi sin wie usserhalb wo sii nooch aller Härzensluscht hen chönne patoisiere, isch uf d'eimoligi aber pädagogisch noochvollziebari Idee cho e Fabel vum La Fontaine wo ufem Stundeplan gstande isch uf Patois vortroge z'loo. D'Finger vo de Schüeler sin i d'Luft gschosse wie Rackete, jeder het welle syn Vortrag im Patois mache. Dr Schüelinschpektor wo de güeti Lehrer die Erfahrig verzählt het, het nüt gnueg Wörter gha um ihn z'geissle.
Nooch dr Bsetzig vum Elsass während em Zweite Wältchrieg het s'Welsch no emol e letschte Blüte erläbt, zur Abgränzig un zum Schutz gäge d'Bsetzig durch Hitlerdütschland. E paar Dutzend Männer usem Canton Welche sin aber au zwangsrekrutiert worre [6], sin aber de ganze Chrieg über mit Dütschkurs bschäfftigt gsi un nie zur Front cho. I de Schüele isch s'Französisch züe derre Zit usgschaltet worre. E Anektode us derre Zit verzählt vo dr Verwendig vum Welche als Geheimsproch:
-
- cet instituteur venu d'outre-Rhin, arbitrant mal un match de football, se voit cerné par ses potaches : Il o fô, il o fô, le mat' d'école. (Il est fou, le maître d'école). Une dernière fois, le patois fut une arme. [7]
- ”Dr Schüelmeischter wo vo dr andri Syte vum Rhy cho isch, isch bimene Fuessballspiil e schlächter Schiedsrichter gsi un isch vo syni Schüeler umzingelt worre: Il o fô, il o fô, le mat' d'école. (Er isch verrückt, er isch verrückt, dr Schüelmeischter). E letschts Mool isch dr Patois e Waffe gsi.”
Noch dr Befreiig isch s'Welche aber sofort wiider vum Französisch usgschaltet worre. I de Schüele isch s'Vosgien verbote gsi un de Chinder isch ytrichert worre dass sii mitem Patois nüt wyter wie bis zum näggschte Dorf chömmet. Fernsehe un Züewandrig hen de Rescht erledigt un ugfähr 1950 hen d'Lüt ufghört mit de Chinder uf Welche z'rede.
I de letschte Johr, s'baldigi Usschterbe vor Auge, het s'Welche e Ufschwung erläbt; z'Orbey wird s'Welche sogar im Collège unterrichtet un d'Mess wird uf Welche ghalte [8]. S git au äs Ufchläberli: No n'vlo mi peud le patwé (Mer wenn de Dialekt nüt ufgää).
A d'Stell vum Vosgien isch e regionali Umgangssproch, s'Français régional trete.
[ändere] Alemannischi Lehnwörter im Vosgien
Durch de Sprochkontakt mitem Elsässische het s'Vosgien au Wörter usem Alemannische übernoo (hh stoht do für de ch-Luut).
- galeroupe – Gäälrübli
- brantvi – Brantwy
- boube – Bueb
- bahh – Bach
- haxe – Hex
- kristkind – Chrischtchind
- mousotte? – Müüs
- pferhh - Matte (vo Pferch)
- schlitte – Schlitte
- schloss – Schloss
- wolf – Wolf
- schlàcker – schläcke
- firôbe - Füürobend
- “Ca n'te schmake mi?” – “Schmäckts dr nüt?”
Usserdäm finde sich im Vosgien Wörter wo weder im Französische noch im Dütsche z'finde sin:
- lo kmà (Apfel – dr Apfelbaum lo mali het aber e latiinischi Wurzel)
- ene keuh (Zwiigli)
- î hmé (grosser Zwiig)
- enne kaille (e Möckeli)
- kouch-te! (halt d'Gosch!)
- î ouaré (e Müni
- î mè (e Garte)
- î poiteu (e Loch)
- erroueter (luege)
- bouàler (hüüle)
[ändere] Phonologi
[ändere] Konsonante
S'Konsonanteinventar vum Vosgien het e paar Eigeheite. S'Vosgien het zwee Konsonante wo's im Standardfranzösisch nüt git: e Frikativ [x] wo em alemannische “ch”-Luut entspricht [10] un e Nasal [ŋ] wo em alemannische –ng ähnelt [11]; Byspiil lé montaing (de Luut wird im Standardfranzösisch i änglischi Lehnwörter verwändet). Usserdäm isch s' h im Vosgien nüt stumm wie im Französisch [12].
| Bilabial | Labio-dental | Alveolar | Alveolo-palatal | Palatal | Labio-palatal | Velar | Labiovelar | Uvular | Glottal | |
| Plosiv | p b | t d | k g | |||||||
| Nasal | m | n | ɲ | ŋ¹ | ||||||
| Frikativ | f v | s z | ʃ ʒ | x | h | |||||
| Affrikat | tʃ dʒ | |||||||||
| Vibrant | r² | |||||||||
| Approximant | j | ɥ | w | |||||||
| Lateral | l |
- De Luut wird so bschrybe: Cet in n'a pas le son de cloche de l'eng allemand, mais est plus sonore que l'in, par exemple, de voisin.
- D'gnaui Natur vum r isch nüt chloor.
[ändere] Vokal
S'Vokalsystem vum Vosgien isch zum Deil e weng andersch wie des vum Standardfranzösisch. Drei Vokal vum Vosgien chömme im Französische nüt vor: dr Nasal in isch würckli e [ĩ] [13], im Standardfranzösisch isch des sunscht d'Nasalierig vumene andre Vokal, nämli [ɛ]. Usserdäm chunt im Vosgien e [ɒ] (wie in alemannisch joo, Sprooch) als Allophon vum [ɑ] am Schluss vonere Silbe vor [14]; Byspiil: fomme für femme (Frau). S'Vosgien het usserdäm e Vokal wo zwar im Französischi nüt vorchunt, aber defür im Alemannische, un zwar [æ] (wie in Wäg, Läbe) [15]. S'werre also möglicherwys viir bzw fümf verschiedni “a” unterschiede. Allerdings fehle im Vosgien zwee Vokal wo sunscht i de Langues d'oïl verchömme: [œ] un [ɛ] gits numme als Nasale, aasunschte sin se züe [e] un [ø] gschlosse worre. Des isch im ganze Deil vo Oschtfrankriich wo Lorrain gsproche wird so un isch hüt no e Merchmool vum Français Régional vo derre Gegend.
Im Dorf Neuviller gits kei “u”, des isch dört e “i”: î bû (le boeuf - dr Oggs) isch dört î bî. [16].
| Vorderzunge | Zentral | Hinterzunge | |||
|---|---|---|---|---|---|
| Ungrun. | Grun. | Ungrun. | Grun. | ||
| gschlosse | i ĩ | y | u | ||
| halbgschlosse | e | ø | ə | o | |
| halboffe | ɛ̃ | œ̃ | ɔ ɔ̃ | ||
| offe | æ | a | ɑ ɑ̃ | (ɒ) | |
[ändere] Byspiil
| Welche | Französisch | Alemannisch |
| Nya | non | nei |
| L'èneye | L'année | s'Johr |
| Lo wènyè | L'automne | dr Herbscht |
| Lè cyerje | La cerise | d'Griese |
| Lo tchèmi | Le chemin | dr Wäg |
| Lo fermaitche | Le fromage | dr Chääs |
| Lè grausse | L'herbe | s'Gras |
| Lo laiseye | Le lait | d'Milch |
| Lè natche | La neige | dr Schnee |
| Lo pcheleye | Le pissenlit | Bettseicherli (Blueme) |
| Lè kmartèye | La pomme de terre | d'Grumbire |
| Lo futa | Le printemps | s'Früehjohr |
| Lo ru | La rivière | dr Fluss |
| Lè rète | La souris | d'Muus |
| Lo patoe | Le trou | s'Loch |
| Lè vètche | La vache | d'Chue |
| Lè valaye | La vallée | s'Dal |
| Lo ouèzi | Le voisin | dr Noochbar |
Zahle 1-10
| Welsche | Französisch |
| In | une |
| Douss | deux |
| Trâche | trois |
| Couet | quatre |
| Sync | cinq |
| Choeye | six |
| Set | sept |
| Oeyt | huit |
| Nuf | neuf |
| Deyje | dix |
meh Byspiil bi de Netzgleicher
[ändere] Netzgleicher (Links)
- Welche Language (uf Änglisch)
- e Syte mit Audio Byspiil (uf Französisch)
- dr Bürgermeischter vo Lapoutroie schrybt über s'Vosgien (uf Französisch)
- Glossaire Welche - E churzes Wörterbuech
- E Wörterbuech
[ändere] Quelle
- ↑ http://www.reveuse.org.uk/langwelche.htm
- ↑ http://www.lapoutroie.fr/patois.htm
- ↑ http://juillot.home.cern.ch/juillot/ban_de_la_roche.html
- ↑ http://badonpierre.free.fr/salmpierre/tome3zf.html
- ↑ http://juillot.home.cern.ch/juillot/ban_de_la_roche.html
- ↑ http://www.orbey.fr/histoire.htm
- ↑ http://juillot.home.cern.ch/juillot/ban_de_la_roche.html
- ↑ Artikel “Welche” i dr französischi Wikipedia mitem Stand vum 13. Dezämber 2006
- ↑ http://juillot.home.cern.ch/juillot/ban_de_la_roche.html
- ↑ http://badonpierre.free.fr/salmpierre/tome3zf.html
- ↑ http://www.lapoutroie.fr/patois.htm
- ↑ http://juillot.home.cern.ch/juillot/ban_de_la_roche.html
- ↑ http://www.lapoutroie.fr/patois.htm
- ↑ http://badonpierre.free.fr/salmpierre/tome3zf.html
- ↑ http://juillot.home.cern.ch/juillot/ban_de_la_roche.html
- ↑ http://juillot.home.cern.ch/juillot/ban_de_la_roche.html
