Bretonisch

Us der alemannische Wikipedia, der freie Dialäkt-Enzyklopedy

Dr Artikel „Bretonisch“ isch für d’bsunders glungeni Artikel vorgschlage worre. E Wikipedianer meint, dass dä Artikel e bsunders gueti Arbet isch un mer ne cha empfehle. Du chasch dyni Meinig dezue uf dr Kandidate-Syte kundgä un abstimme.

S'Bretonischi (Brezhoneg) isch ä cheltischi Schprôch wo z Frankrych in dr Bretagne (Breizh) gschprôche wird. S'Bretonischi isch am schtärkschte im Weschte vur Bretagne; im Ôschte isch s entweder scho fascht ganz usgschtorbe oder hät sich selbscht im Mittelalter gôr nüt erscht durchsetze chönne. Wie d'meischti Regionalschprôche vo Frankrych isch s'Bretonischi vum Uschterbe bedroht.

Inhaltsverzeichnis 1 Chlasifizirig 2 Gschicht 3 Dialekt 4 Schdatus 5 Byschpil 6 Webgleicher (Weblinks)

[ändere] Chlasifizirig

S'Bretonischi isch ä brythonisch-cheltischi Schprôch. S'Bretonischi isch am engschte mitem usgschtorbeni Chornischi verwandt, manchi nordbretonischi Dialekt sin em Chornisch sehr ähnlich. S'Bretonischi isch au eng mitem Walisischi verwandt un ä weng ferner mit de gälischi Schprôche (Irisch, Schottisch-Gälisch, un Manx). S'Bretonisch schtammt nüt vum antike Gallisch ab, sundern isch ä insular-cheltischi Schprôch.

[ändere] Gschicht

S'Bretonischi gôht uf d'Schprôch vo brittanischi Ywanderer zrukck, wo im 4te un 5te Jôhrhundert vor angelsäggsischi Invasore us Brittanien nôch Armorica gflüchtet sin. Möglich isch, daß d'armorikanischi Bevölkrig, zmindeschtens ufem Land, zu dere Zit nô Gallisch gschprôche hät, allerdings isch gallisches Subschtrat wege dr nahi Verwandtschaft zwische de brythonischi Schprôche un em Gallisch schwör z ermittle. Im 9te Jôhrhundert hät s'Bretonischi syni öschtlichschti Usbrytig ereicht, s'isch allerdings vum 10te bis 19te Jôhrhundert wyder zruckdränggt wôre (lueg au d'Charte), sydem wird s'Bretonischi au in synim weschtlichi Schprôchgebiet usghöhlt.

S'Bretonischi isch zerscht vum Gallo zruckdrängt wôre; sytem 18te Jôhrhundert vum Franzessischi. D'Gründ für d'Verdrängig vum Bretonischi während em Mittelalter leie im Exil un de Romanisierig vur bretonischi Oberschycht während de Chrieg gege d'Normanne un em Umschtand, daß d'beidi politischi Zentre vur Bretagne, Nantes un Rennes, nie vollschtändig bretonischschprôchig gsi sin. Als Verwaltigschprôch isch Bretonisch deswege au übrhaupt nie bnutzt wôre, allerdings hät im Weschte au chuum öber Franzessisch gschprôche.

S'Bretonischi wird in drüü Phase unterteilt. Usem Altbretonischi sin numme ä paar Wörter un Persone- un Ortsname überlyfert. S'Altbretonischi hät nô schtarki Ähnlichkeite mit em Walisischi un em Chornischi gha. Texscht sin us dere Zit cheini überliferet, allerdings hät s sicher ä mündlichi Überlifrig gä. S'Mittelbretonischi isch vum 12te bis ins 17te Jôhrhundert gschprôche wôre. Us dere Zit schtammt au dr erschti Texscht uf Bretonisch, nämli imene latinischi Texscht usem 14te Jôhrhundert mit bretonischi Verse. Usem 15te Jôhrhundert schtammt au äs Bretonisch-Franzessisch-Latinisches Wörterbuech. Sytem 18te Jôhrhundert schpricht mer vum moderne Bretonisch, syt dem isch au ä rychi Literatur überliferet.

S'Bretonischi isch praktisch sytem 10te Jôhrhundert verdrängt un unterdruggt wôre, scho im Mittelalter hät Bretonisch als d'Schprôch vo de unteri Schichte gôlte. Mer cha zum Byschpil feschtschtelle, daß im Gallo, em benôchbarti franzessischi Dialekt, numme wenigi Lehnwörter usem Bretonischi nôchzwiise sin, während 2/5 vum bretonischi Wortschatz usem Gallo resp. Franzessischi chunt (zum Byschpil komprenañ oder permetañ). Usserdem isch bechannt, daß im Mittelalter bretonischi Uswanderer nôch Paris wege ihreri Schprôch usglacht wôre sin. Uss där Zit stammt´s am stärkschte v´rbreiteti bretonisch "Lehnwort" im Franzesisch: baraguiner: "unv´rständli rede". Diss kummt vun bretonisch: bara (Brot) un gwen (wiss). Allerdings hät s d'franzessischi Monarche nüt groß gchümmeret, was füer ä Schprôch ihri Untertane gschprôche hän. Syt dr Franzessischi Revolution isch s'Bretonischi, zämme mit alli andri "Patois" au als gschprôcheni Schprôch zrukchdränggt wôre:

Le fédéralisme et la superstition parlent bas-breton; l’émigration et la haine de la République parlent allemand ; la contre-révolution parle l’italien, et le fanatisme parle basque. Cassons ces instruments de dommage et d’erreur.

"Dr Föderalismus un dr Aberglaube schpricht Bretonisch, d'Emigration un dr Hass uf d'Republik Dütsch, d'Konter-Revolution schpricht Italienisch [warschynlich isch Langue d'oc gmeint], un dr Fanatismus schpricht Baskisch. Mer sollte sälle schädlichi un fehlerhafti Inschtrument zerschtöre."

Zwar sin alli Regionalschprôche unterdruggt wôre, s'Bretonisch hät s aber bsunders schwör trôffe. E Grund defir isch, dass de Bretagne wirkli e Region mit starki antirevolutionäri Tendenze gsi isch, b´sundersch wege de antiklerikal un -religiös Site vun de Revolution. De Bretagne isch mit de südlich Nochbarsregion Vendée e Basis vun de Bewegung vun de "Chouans" gsi un Konterrevolutionäre uss dem Adel hän do Unterstitzung uss England kriagt. S'Resultat isch gsi, daß s'Bretonischi langsam us alli syni Domäne verdränggt wôre isch un als primitivi Buureschprôch abgwertet wôre isch. D'Yführig vur Schuelpflicht (Jules Ferry, 1882) hät d'Situation nô verschlimert un s'Bretonischi isch immer wyter ins Abseits drängt wôre.

[ändere] Dialekt

S'git im Bretonischi vier größri Dialekt. Am verbreiteschte isch Cornouaillais (Kerneveg) wo rund um d'Schtadt Quimper gschprôche wird un vo 40% vo de Bretonisch-Schprecher gschprôche wird. Léonais (Leoneg) wird im Norde vum Departement Finistère gschprôche; vo 25% vo de Schprecher. Trégorrois (Tregerieg) rund um d'Schtadt Tréguier un Vannetais (Gwenedeg) bi Vannes, weret vo 18% bzw 16% gschprôche. S' Kerneveg,Leoneg un Tregerieg wäret au als KLT Dialekt bezeichnet, zumme se vum Gwenedeg z unterscheide. S' Gwenedeg unterscheidet sich vo de KLT Dialekt im archaischi Süntax, in dr Betonig, im Wortschatz, an dr großi Aazahl vo Palatisirige, un in dr Luutverschybig vum Brythonischi Þ zu x oder h, anschtatt em z.

Ä witri Varität isch d'Schtandardschprôch Peurunvan (Einheit), wo vo allem vo de Brezhonegerien Nevez (nöji Bretonisch-Schprecher) bnutzt wird. S' Peurunvan bzw Neobreton isch im Grund gsehe nüt autentisch un wird vo vyli autentischi Muetterschprôchler nüt emol verschdande. Allerdings wird s au oft so gsehe, daß s' Neobreton übrhaupt chei Schprôch isch, sundern numme ä inkorrektes Bretonisch, wo vo schlecht usgebildeti Lehrer an ihri Schüeler wytergä wird. S' Neobreton hät bretonischi Gallizisme entweder durch nöji bretonischi Begriff oder sogar durch Wörter us andri cheltischi Schprôche (sogar usem Irisch-Gällisch anschtatt em vyl nöchr verwandte Walisischi) ersetzt. S'Neobretonisch selber isch dôfür allerding in dr Süntax, dr Idiomatik un dr Uschprôch em franzessisch vyl ähnlicher. Zum Byschpil wäret im autentischi Bretonisch Wörter wie im Alemannischi bildet. Zum Byschpil: dour (Wasser) + ki (Hund) -> Dourgi (Otter). Im Neobretonisch wäret d'Wörter anderschrum geordnet:ki + bleiz (Wolf) -> ki-bleiz (Wolfshund).
S'Neobretonisch isch s'Bretonisch wo unterychtet,gschrybe, un gsendet wird. Autentischi Muetterschprôchler meine deswege sogar manchmôl fälschlicherwiis, daß se ä "falsches" Bretonisch rede.

[ändere] Schdatus

Aazahl vo Schprecher

D'Zahl vu dr Bretonisch-Schprecher isch schwör z ermittle, un alli verfügbari Schtatistike beruehje uf Schätzige. Zwische 1806 un 1952 hät d'Aazahl vo Bretonisch-Schprecher chuum abgnômme; si isch zwische 1.400.000 un 1.000.000 glege. 1905 hät s ungfähr 840.000 monoglotti (eisprochigi) Bretonisch-Schprecher gha. Hüt git s warschynlich praktisch überhaupt chei monoglotte Schprecher meh. Nôch 1960-70 hät d'Aazahl vo de Schprecher aber rapide abgnômme: 1987 isch gschätzt wôre, daß 240.000 Lüüt hüüfig un 370.000 Lüüt mänkmol Bretonisch rede. Usserdem hän 110.000 Lüüt d'Schprôch verschtande, un s'hät au ä Huufe Bretonisch-Schprecher usserhalb vum bretonischi Schprôchgebiet gha. D'einzig exakti Schtatistik schtammt us de USA: dô hän 1970, 32.772 Lüüt Bretonisch gschprôche.

D'Schätzige odr Umfrôge in dr Basse-Bretagne gän füer 1990-2000 zwische 130.000 un 300.000 Schprecher aa. Usserdem verschtöhn ungfähr 655.000 Lüüt Bretonisch. D'Aazahl vo Lüüt, wo Bretonisch im täglichi Lebe schwätze, isch allerdings sehr gring un höggschtens ä paar hundert Chinder lehre Bretonisch nô ufem traditionele Weg: als Muetterschprôchler; scho 1980 sin numme 6% vo de Chinder uf Bretonisch erzoge wôre. Ä wiitres Problem isch, daß d'Schprôchkompetenz vo dene, wo Bretonisch erscht schpöter glernt hän, sehr verschyde isch.
Usserdem mueß mer befürchte, daß d'Aazahl vo bretonisch-schprôchigi Lüüt nô wyter fällt. 3/4 vo de Schprecher sin älter als 50 un d Helfti älter als 65. 90% vo de unter 30 Jährige schwätze numme Franzessisch.
Umfrôge zeige au, daß d'Bretonisch-Schprecher vor allem us de untere soziale Schichte un Beruef chömme, 79% vo de Bretonisch-Schprôchigi schaffe im primäre Sektor un numme 6% im tertiäre.

Repressione gege s'Bretonischi

Während vor dr Franzessischi Revolution Bretonisch nüt aktiv unterdruggt wôre isch, hät sich des nôch dr Revolution gändert. Am Afang vur Revolution sin zwar nô d'verschydeni Bschlüss in alli Regionalschprôche übrsetzt wôre un s'isch sogar plannt gsi d'Schprôche in ä Schuelsüschtem z integrire. Schnell hät sich d'Situation aber gändert un d'Regionalschprôche sin plötzlich als Inschtrument vum Rojalismus un dr Konterrevolution dôgschtellt wôre. Richtig gfährlich isch d'Situation allerdings erscht mit dr Yfüehrig vum obligatorischi Schuelsüschtem wôre. Vo 1836 bis 1950-1960 isch s schtreng verbote gsi in dr Schuel un selbscht ufem Pausehof Bretonisch z schwätze:

Il est défendu aux élèves de parler breton, même pendant la récréation et de proférer aucune parole grossière. Aucun livre breton ne devra être admis ni toléré.

S'isch de Schüeler verbote Bretonisch Z rede, selbscht während dr Pause, oder irget sonscht ä profane Schprôch z benutze. Chei bretonischi Büecher sin erlaubt.

Us dere Zit schtammt au dr ironischi Schpruch: Il est interdit de cracher par terre et de parler breton. S'isch verbote Bretonisch z rede un uf de Bode z schpeije. Obwohl säller Schpruch warschynlich erfunde isch, hän d'bretonischi Chinder sich Ähnliches gfalle lo müesse. Sälli Schprôchpolitik hät schliesslich zumene schtarki Minderwertigkeitschomplex vo de Bretonischschprecher gfüehrt. Älteri Lüüt sin zwar hüt wyder ä weng schtolz uf ihri Schprôch, schäme sich aber trotzdem nô füer ihri Buureschprôch. Usserdem isch de Bretonischschprecher ytrichtert wôre, daß sä erschtens numme de Dialekt vo ihrem Dorf chönnte verschtoh (was falsch isch) un daß zweitens ihri Chinder mit Bretonisch chei Ufschtigschance hätte. Usserdem sin 1920-30 un 1946-60 vyli Bretone usgwandert, vor allem bretonischschprôchigi Dörfer hän fascht d'Hälft vur Bevölkrig verlore. Zur glychi Zit sin aber au Neigschmekti in d'Bretagne cho, wo natürlich im lebe nüt dran denkt hän Bretonisch z lehre. Alli die Gründ hän schlieslich dô dezue gfüehrt, daß d'Eltere 1960-70 ufghört hän mit ihri Chinder Bretonisch z rede.
Zur glychi Zit sin allerdings au d'represivi Gsetz abschafft wôre; 1951 isch dr Untericht vum Bretonischi erlaupt wôre. 1977 isch d'Organisation Diwan ins Labe gruefe wôre. Diwan hät s erschti Bretonischi Schuelsüschtem gschaffe; zerscht mit Chindergärte, schpöter mit Grundschuele un Collegés, un syt 1994 cha mer sogar s'Abitur uf Bretonisch mache. Usserdem sende inzwische mehreri Radio un Fernsehsender uf Bretonisch. Trotzdem sin d'Zukunftsussichte für s'Bretonischi nüt grad d'bescht; erschtens sin d'letschti Muetterschprôchler scho alt un zweitens hät d'Schprôch praktisch chei Verwendig mehr als Chommunikationsmittel, vorallem in de Schtädt. Ob Bretonisch usschtirbt oder sich wiider als Schprôch durchsetze cha, wird mer in de näggschti Jôhrzehnte sehne.

[ändere] Byschpil

En amzer goz

Me vero bepred

Setu an noz.

An amzer goz

A zo leun a stered!

In de früheri Zite

Häti füer immer glabt.

Jetzt chunt langsam d'Nôcht.

D'früheri Zite

sin vo de Schterne erlüchtet!

(Anatole Le Braz, 1859-1926)

Bretonisch	Alemannisch
demat	Grüezi
trugarez	Mersi
Yec’hed mat	Proscht
kenavo	Adieu
ti	Huus
kêr	Dorf
menez	Berg
stêr	Fluß
mor	Meer

[ändere] Webgleicher (Weblinks)

• bal breton (vidéo)
• http://www.bzh.com/identite-bretonne/langue/de-langue_bretonne.html
• http://www.kervarker.org/de/whatisbreton_02_noid.html - zur Sprôchgschicht
• http://www.univie.ac.at/keltologie/bretframe.html – Der Linguizid am Bretonischen
• http://www.tu-dresden.de/lsk/laz/semesterarbeiten/ws00/bretonisch/weichsel_bretonisch_haupt.html - Brezhoneg - Bretonisch
• http://www.catholicon.net - Über s'erschti Bretonischi Wörterbuech
• Skolius / Geriadur ar skoliataer- Bretonisch Wörterbuech

Sproche vo Frankriich Baskisch | Bretonisch | Elsässisch | Flämisch | Français régional | Franc-Comptois | Franko-Provenzalisch | Französisch | Gallisch | Gallo | Gaskonisch | Jenisch | Jiddisch | Katalanisch | Korsisch | Langues d'oïl | Lorrain | Lothringisch | Normännisch | Okzitanisch | Pikardisch | Poitevin-Saintongeais | Romani | Vosgien | Wallonisch |