Wikipedia:Wiä schriib ich guets Alemannisch?

Us der alemannische Wikipedia, der freie Dialäkt-Enzyklopedy

Abkürzig: WSIGA

Dä Artikel söll e Hilff sy für Lüt, wo im Alemannischen unsicher sy, byspilswys wil's i irem Umfäld sälte gredt wird. Är richtet sech nid a Lüt, wo imene rein alemannischen Umfäld läbe (vor allem ir Dütschschwyz und im Liechtesteinische). (Gib Obacht! Mit Alemannisch isch in däm Artikel immer aü Schwebisch mitgmeint!)

Wär im Alemannische nit sicher isch, brücht sich nit vu dr alemannische Wikipedia üsgschlosse fiähle: er ka sini Text mit eberem, wu sicher isch, durchspräche un korrigiäre. S isch no ke Meischter vum Himmel gheijt.

Inhaltsverzeichnis 1 S Problem 1.1 Was isch eigentlig Alemannisch? 1.2 D Schwiiz als Sonderfall - es bizz 2 Guete Rot fir guets Alemannisch: 3 Alemannischi Regle 3.1 Genitiv 3.2 Präteritum 3.3 Relativsatz 3.4 Jugendsproch vermeide 3.5 Partizip Präsens umschriibe 3.6 Monophthong richtig iisetze 3.7 Eidittig schriibe! 3.8 Unmöglichi Buechstabe-Kombinatione vermeide 4 Mit Verstand ibersetze 5 Lueg aü 6 Weblinks (Webgleicher)

[ändere] S Problem

Wänn epper i dr englische, hochditsche, tirkische usw. Wikipedia schribt, het er meischtens iber 10 Johr Unterricht in sällere Sproch hinter sich - er het Konventione glehrt, wiä mer ebis sait un schribt. Also Grammatik (mit Wortschatz, Satzboi, Konjugation usw.), Rächtschriibung un Stil. Wäge däm heißts in dr hochditsche Wikipediä meischtens nit

• "Zäsaa hat kain n Bock mea inn Spanien ghabt, sondan is nach Rohm gelatscht", sondern
• "Cäsar wollte nicht länger in Spanien warten und begab sich nach Rom." oder ähnlig.

D Konventione bringes mit sich, ass e Text schnäll vu jedem ka verstande wäre. E Text, wu sich an Konventione haltet, wird aü ernscht gnumme. E Schriftsteller, wu alemannisch wett schriibe, mueß sich diä alemannische Konventione erscht emol sälber vor Aüge fiähre, wel si fascht in keinere Schuel glehrt wäre. D grammatische Konventione sin im Alemannische vu Region zu Region eweng verschiide. Aber: Wänn d Unterschiid eso wit gehn, ass mer dr Dialäkt vum andere nimmi ka as Alemannisch erkänne, wird e alemannischi Enzyklopedy sinnlos. Däm Broblem miän bsunders diä im Norde sich stelle. Am Nordrand un in dr Ballungsgebiit vu dr ditsche Alemannia ghäit s Alemannisch langsam zämme. (I dr Schwiz halted sich dr Dialäkt.) Was folgt do drüs?

• Wär z Ditschland oder suscht amen Ort Alemannisch schribt un nit sicher isch in däre Sproch, sott kenni 10 Johr, aber wennigschtens 10 Wuche, 10 Dag oder 10 Stund versueche, d Konventione vu sinem Ort oder vu sinere Landschaft z erfasse. Des bedittet: Däne Lit, wu dr eltescht Dialäkt im Dorf, i dr Stadt schwätze, gnaü ufs Müül luege. Un diä alemannische Schriftsteller üs dr Umgäbung läse un i Üsdruck un Schrift nochmache.

[ändere] Was isch eigentlig Alemannisch?

Alemannisch isch nit des, was ich grad zuefellig mir üs em ditsche Fernseh, üs dr Großstadt-Disko un üs em multikulturelle Kamradekreis zämmegmischt han - des isch villicht numme e Verfallsbrodukt vum Alemannische. Sondern s isch d Sproch vu dr eltere un/oder erfahrene Alemanne. Wel: Wänn mini Großeltere scho numme 50% vu dr alemannische Konventione mit eberem üs em hochalemannische Biät gmeinsam hän un ich han mit minere hochdisch-alemannische Mischsproch numme 50% mit minene Großeltere gmeinsam, no bin i scho 75% vum Hochalemannische ewäg. Sälle Bärner oder Thurgauer ka drno nimmi unterscheide, eb ich e Alemann oder e Pfälzer oder schuscht ebis bi.

Sich an dr Sproch vu dr eltere Lit oriäntiäre - des isch e Grott, wu fir jungi Schriftsteller schwär zum Schlucke isch. Dänn mir sin doch e Gsellschaft im Jugendwahn - mir sin gwehnt, ass d Werbig un d Mediä sich noch dr Jugend richte (un d Jungend richte), ass sogar Alti eweng d Jugendsproch ibernämme.

Uf dr andere Sitte schwimmt eber, wu alemannisch will schriibe, scho ellei dur des gege dr Strom. Un so eberem isch aü zue z droije, ass er nit stoh blit bi däm, was er het, sondern ass er versuecht, sich z verbessere.

[ändere] D Schwiiz als Sonderfall - es bizz

Entgege Dütschland und mittlerwyle au em Vorarlbärg ischs Alemannische in dr Schwiiz noch wie vor seer wyt verbreitet. Eifach gseit: Schwiizerdütsch isch Alemannisch. Das heisst aber nid, dass das, wo du landuf, landab im Alltag schwätzisch, korräkts Alemannisch isch. D Regle, wo obe und au unde a däm Abschnitt gschriibe sin, sott au e Schwiizer beherzige. Normalerwyys haltet me sich, wenn me vo glai uff mit em Dialäkt uffgwachse isch, automatisch an die Regle. Me isch sich dene aber mängisch nid bewusst und grad bim Übersetze uss em Schriftdütsche passiere dummi Fähler. Dängg au dra, dass grad in de letschte Joore s Schriftdütsche au's Schwiizerdütsch prägt hett. Vor allem uss em änglische Ruum yydringendi neui Wörter und Sprochwyse gfäärde s Schwiizer Alemannisch, bsunders die alte alemannische Ussdrügg, wo vom Ortsdialäkt abhänge. So seit zem Bischpill z'Basel kuum me epper Faszeneetli fyrs Nastuech oder Baarebli fyr dr Rägeschirm. Au die bärndütsche uchi und achi (für ufe und abe) oder Dili (für e Zimmerdeggi) verschwinde als wie mee. In de andere Dialäkt laufts nid anders. Also versuech di z'bsinne, obs nid au alemannischi Usdrück gitt. Ganz allgemein: Lueg uff din Dialäkt: Es gitt kei Schwiizerdütsch als einheitlige Dialäkt, sondern jedi Region hett ihre klar eigne Dialäkt. En Tipp zem Afang, wo vili ungiebti Schwiizer Dialäktschriiber am Afang Mieh hän: S Schwa, also s'kurze, unbetonte "e" wird als "e" und nid als "ä" gschriibe. So heissts nid: Mammä, i gangä ä Ballä Buttär poschtä, sondern: Mamme, i gange e Balle Butter poschte.

[ändere] Guete Rot fir guets Alemannisch:

• Richt di no dr Sproch vu dr Alte un/oder Erfahrene
• Lueg, wiä erfahrini Schriftsteller schriibe
• Wänns in dinere Ortschaft ke rächt alemannisch Wort fir ebis het, nimm e Wort üs dr Nochberschaft un nit üs em Hochditsche. So guet, wiä anderi hochditschi un änglischi Werter ibernämme, derfe mir aü alemannischi ibernämme.
  

[ändere] Alemannischi Regle

Diä Regle, wu folge, gälte in allene alemannische Landschafte, wänn aü d Biispiil iberall eweng anderscht klinge:

[ändere] Genitiv

Dr Genitiv wird meischtens umschribe:

• die Schuhe des Vaters - im Vatter sini Schueh/d Schueh vum Vatter
• die Sorge der Mutter - dr Mueter ihri Sorg/d Sorg vu dr Mueter
• während seines Studiums der Rechtswissenschaften - während sinem Studium vu dr Rächtswisseschafte oder noch besser: wu ner d Rächtswisseschafte studiärt het
• die Quadratur des Kreises - d Quadratur vum Greis
• die Frage aller Fragen - d Frog vu allene Froge
• die Kosten ihrer Reisen - d Keschte vu ihre Reise
• es bedurfte großer Anstrengungen - mer het grossi Asträngunge miäße mache
  

Falsch isch: "d Sorg dr Mueter", "d Frog aller Froge" usw.

S git aber bstimmti Genitiv-Relikt wiä in s Mueters Stibili, lueg im Artikel Genitiv.

[ändere] Präteritum

S Präteritum wird mit Perfekt üsdruckt: ich war, ich wollte, ich musste, ich dachte - i bi gsii, i han welle, i han miäße, i han dänkt

Falsch isch: "ich wollt", "ich musst" usw. Z Ditschland hert mer viilmol "ich war" vu Alemanne, ich bii gsii isch ächter.

[ändere] Relativsatz

Relativsätz fange immer mit wu (wo) a:

• Die Kuh, die entlaufen war, fiel ... - D Kueh, wu vertloffe isch, isch ... gheit.
• Eine Gesellschaft, deren Mitglieder alle arm sind, kann ... - E Gsellschaft, wu d Mitgliider vunere alli arm sin, ka ...
• Der König, dem die Fürsten gehuldigt haben, kam ... - Dr Kinnig, wu d Firschte ghuldigt hän, isch ... kumme
• Die einzige Frage, auf die er keine Antwort weiß ... - D einzig Frog, wu ner kei Antwort druf weißt ...
• ... die "Edition E", in der seine Bücher vertrieben werden. - ... d "Edition E", wo seine Biacher vrtriiba werdet.
  
• Als Paulus zu den Korinthern sprach ... - Wu dr Paulus zu dr Korinther gsproche het ...
• Es war im 12. Jahrhundert, als Kaiser ... - S isch im 12. Johrhundert gsii, wu dr Kaiser ...
  

Des ka mer aü im Hochditsche nomache: "Eine Gesellschaft, wo die Mitglieder von ihr alle arm sind ..."
Falsch isch jede alemannisch Näbesatz, wu mit "als, der, die, das, deren, dessen, auf der, unter dem" usw. afangt.

[ändere] Jugendsproch vermeide

Jugendsproch vermeide:

• liädrig: "da Vatta het ma aba vabote, untam Baum ..." besser: Dr Vatter het mer aber verbotte, unter em Baum ... Oder: de Vatter het mer aber vebotte, untrem Baum ...
• liädrig: "D Feudalismus isch Scheisse gsi fir d Armi" - besser: Dr Feudalismus het arg uf d Arme druckt
• liädrig: "Textilinduschtrie isch am Arsch gsi" - besser: d Textilinduschtrii isch am Bode gläge
• liädrig: "Dr Lance Armstrong isch ie dr Doppingkontrolle gfigget worde" - besser: Dr Lance Armstrong isch ie dr Doppingkontrolle hange blibe

[ändere] Partizip Präsens umschriibe

Mit em Partizip Präsens sparsam umgoh (des isch im gsprochene Alemannisch wennig in Gebrüch):

• liädrig: "des Bild zeigt e brennend Hüüs" - besser: des Bild zeigt e Hüüs, wu brännt
• liädrig: "dr Markgraf isch wütend wore" - besser: dr Markgraf isch wiätig wore
• liädrig: "anschiinend" - besser: schiints
• liädrig: "d schnellwachsend Bevelkerung het in d Stadt drängt" - besser: d Bevelkerung isch schnäll gwachse un het in d Stadt drängt
  
• liädrig: "s bis heit onderm gleicha Nama exischtierende Atelier-Kino" - besser: s Atelier-Kino, wo bis heit onderm gleicha Nama exischtiert
  

Natiirlig len sich hit mänki Partizipiä Bräsens nit alliwiil vermeide: während, spannend u.a.

[ändere] Monophthong richtig iisetze

D Monophthong

• mit ii (Wii, Zit, wiss, iipacke usw.) sin zwar s Markezeiche vum Alemannische (üsser em Schwebische, do heißts Wei, Zejt, eipacke usw.). Aber "Gnapphit", "mint", "bzichnet", "zum Dil" un eso Erfindunge sin falsch. Des heißt (üsser ime Biät südlig vu Bärn) iberall
  • mit Diphthong ei Gnappheit, meint, bezeichnet, zum Deil; numme im Schwebische stoht do oi: moint, bezoichnet, zum Doil usw.
    

Wär wennig Alemannisch ka, mueß üssewändig lehre, wel Wort zu wellere Gruppe ghert. Diä Unterscheidung hets scho im Mittelzitalemannische un im Altalemannische gä.

[ändere] Eidittig schriibe!

Bim Schriibe derf ie nit fir e langs ii stoh:

• Falsch: "Wie" (= Wein), "viel" (= viel), "gsie" (= gewesen)- richtig: Wii, viil, gsii
• ie isch fir dr Diphthong vorbhalte, wu in Spiegel (= Spiegel), Liecht (= Licht), wietig (= wütend), dief (= tief) vorkunnt.
  

Dr männlig un dr wiiblig Artikel isch unterscheidbar:

• der (oder de oder dr) Vatter, d Mueter - falsch: "d Vatter"

[ändere] Unmöglichi Buechstabe-Kombinatione vermeide

Im Alemannische sin d'Präfixe ge- un be- durch de Wegfall vum -e züe g- un b- reduziert worre. Mangmol isch s'-e aber erhalte, vorallem do wo's züenere Buechstabe-Kombination führt wo im Alemannische nüt erlaubt isch bzw gar nüt ussprechbar isch:

• b- cha nüt vor t,d,k,g un z stoh.
• g- cha nüt vor p,b,t,d un z stoh.

Wenn so öbis uftritt isch s'-e entweder erhalte oder s'Präfix isch ganz weggfalle:

• Bezeichnig, *Bzeichnig isch falsch un cha vumene Alemannisch-sprecher gar nüt usgsproche werre.
• Bedankt, *Bdankt isch falsch.
• bruucht, *gbruucht isch falsch.
• denkt, *gdenkt isch falsch.

Im Hochalemannische führt d'Kombination g + ch züe k: gchauft = kauft

[ändere] Mit Verstand ibersetze

S erscht Ziil vu dr alemannische Wikipedia isch nit, e Wort-fir-Wort-Ibersetzung vu dr ditsche Wikipedia z mache - lueg do drzue im Profil. Mir wänn an erschter Stell s Eige zeige. Wär änewäg ibersetze will, sott

• ebis vum Thema verstoh
• mit sinene eigene Wort ibersetze.

Also: nit wiä dr Schwobifying Proxy Wort-fir-Wort ibertrage - des git ke rächts Alemannisch. Liäber dr Inhalt eso bringe, wiä wämmer-e ime guete Kamrad dät verzelle.

[ändere] Lueg aü

• Wie schreibe ich einen guten Artikel in dr hochditsche Wikipedia, bsunders dr Absatz "Stil".
• Alemannischi Grammatik
• S Schatzchäschtli (alemannische Grundwortschatz)

[ändere] Weblinks (Webgleicher)

• Breisgauer Alemannische Kurzgrammatik - Zum Verdiäfe vu dr alemannische Regle - nit numme im Briisgaü nitzlig!