Kościół Ewangelicko-Reformowany w RP

Z Wikipedii

Część serii dotyczącej Kalwinizmu
Geneza
Chrześcijaństwo Św. Augustyn z Hippony Reformacja Protestancka
Teologia
Sola scriptura Solus Christus Sola gratia Sola fide Soli Deo gloria Predestynarianizm Ikonoklazm
Ludzie
Jan Kalwin Teodor de Bèze Wilhelm Farel Jan Łaski Purytanie Hugenoci Pielgrzymi
Dzieła
Institutio Religionis Christianae Biblia Brzeska Katechizm Heidelberski
Kościoły i organizacje
Kościół Ewangelicko-Reformowany w RP Polskie Towarzystwo Hugenockie

Kościół Ewangelicko-Reformowany w RP – chrześcijański kościół protestancki w Polsce, posiadający 3.000 wiernych, należący do kościołów kalwińskich, wywodzących się z reformacji szwajcarskiej. Kościół należy do Polskiej Rady Ekumenicznej i Światowego Aliansu Kościołów Reformowanych. Wydawany jest od 1926 r. dwumiesięcznik "Jednota". Zwierzchnikiem Kościoła jest bp Marek Izdebski.

Spis treści 1 Historia 1.1 XVI wiek 1.2 XVII wiek 1.2.1 Główne ośrodki kalwinizmu w Koronie i na Litwie, XVI-XVII w.[1] 1.3 XVIII wiek 1.4 XIX wiek 1.5 XX wiek 2 Nauka Kościoła Ewangelicko-Reformowanego 3 Duchowni 4 Administracja Kościoła 5 Władze kościelne 6 Znani kalwiniści polscy 7 Zobacz też 8 Linki zewnętrzne 9 Przypisy

[edytuj] Historia

[edytuj] XVI wiek

XVI wiek to okres największego rozkwitu Reformacji w Polsce. Po roku 1540 zaczynają do Polski przenikać nauki szwajcarskich reformatorów – Huldrycha Zwingliego i Jana Kalwina. Pierwsze nabożeństwo reformowane odprawił Jakub Sylwiusz w 1550 w Pińczowie. Na obszarze Rzeczypospolitej kształtują się 3 odrębne Jednoty: Wielkopolska (głównie zbory braci czeskich), Małopolska i Litewska (na terenie Wielkiego Księstwa Litewskiego), będące luźną federacją poszczególnych zborów. W Krakowie działa prężny ośrodek humanistów kalwińskich. Szybko powstają zbory ewangelickie w dobrach magnackich, m.in.: Stadnickich, Szafrańców, Ossolińskich, Tarnowskich. Pierwszy synod protestancki odbywa się w 1554 w Słomnikach pod Krakowem. Początkowa współpraca z braćmi czeskimi stopniowo wygasa wobec oporu szlachty, niechętnej tej egalitarnej wspólnocie.

W Wielkim Księstwie Litewskim kalwinizm zapoczątkował w 1552 Szymon Zacjusz na dworze księcia Mikołaja Radziwiłła Czarnego. W następnym roku odbywały się nabożeństwa reformowane w pałacu książęcym w Wilnie. Książę funduje pierwsze zbory. Inni magnaci litewscy idą za tym przykładem. Po śmierci Mikołaja Radziwiłła Czarnego (1565), Jednota Litewska rozwijała się dalej pod protektoratem Mikołaja Radziwiłła Rudego (brata królowej Barbary Radziwiłłówny). Ten książę widział w kalwinizmie środek do usamodzielnienia Litwy od Polski i poszerzenia swej władzy. Wybitny pisarz i działacz Reformacji Jan Łaski stworzył zręby jednolitego ustroju kościelnego – synodalno-prezbiterialnego, który odpowiadał celom szlachty (synod w Książu, 1560). Od tego czasu nasila się walka z antytrynitaryzmem i jednocześnie współpraca z luteranami.

W kwietniu 1570 na synodzie w Sandomierzu, przyjęto II Konfesję helwecką jako płaszczyznę porozumienia z innymi protestantami. W obliczu rosnącego zagrożenia ze strony kontrreformacji (tumulty w miastach, burzenie zborów, działalność jezuitów) przyjęto zasady "Konfederacji warszawskiej", zawiązanej na sejmie konwokacyjnym w Warszawie, w styczniu 1573, w celu zagwarantowania pokoju wyznaniowego i tolerancji. Konfederacja zapewniała wolność religijną wszystkim obywatelom. W 1595 skończyło się porozumienie z luteranami i zastąpiła je otwarta rywalizacja. Liczba wyznawców kalwinizmu od tej pory systematycznie spada.

[edytuj] XVII wiek

Pozbawiony poparcia szlachty i oparcia w silnym mieszczaństwie, kalwinizm stopniowo zanika. Liczne są przykłady przechodzenia rodów magnackich z powrotem na katolicyzm (w tym Radziwiłłowie). Brak organizacji kościelnej także osłabił kalwinizm, który już tylko broni swojej pozycji. Zygmunt III Waza przestał respektować postanowienia konfederacji warszawskiej i tolerował rosnące prześladowania reformowanych. Rugowano protestantów z miast królewskich. Władysław IV prowadził politykę większej tolerancji, pozwolił osiąść w Polsce protestantom wygnanym ze Śląska. W Małopolsce Kościół reformowany powoli odżywa, w Sandomierskiem powstają nowe zbory. Do Leszna masowo przybywają z Czech bracia czescy z Janem Amosem Komenskim. Przyłączają się oni do polskich reformowanych. W 1678 zawarto w Lesznie "Amica complanatio" (Porozumienie przyjacielskie) z luteranami, dotyczące współpracy Kościołów, wspólnego użytkowania świątyń i wspólnych synodów.

Czasy Jana Kazimierza przynoszą upadek kalwinizmu: zanika na południowym wschodzie kraju w wyniku wojen i bezprawia. Po zakończeniu potopu szwedzkiego reformowanych dosięgają represje za ich współpracę z protestanckim najeźdźcą (pogromy, zabójstwa, spalenie Leszna). Pomijany jest przy tym fakt podobnej kolaboracji ze strony części katolików. Protestanci masowo opuszczają Rzeczpospolitą. Litewscy reformowani wraz z księciem Bogusławem Radziwiłłem przenoszą się do Królewca. Co charakterystyczne, jedynym spełnionym punktem Ślubów Lwowskich Jana Kazimierza było wygnanie z Polski arian w 1658.

W tym okresie następuje utożsamienie katolicyzmu z patriotyzmem i z polskością. Wobec tego schematu pozostają bezradni królowie Michał Korybut Wiśniowiecki i Jan III Sobieski, którzy, choć potwierdzili prawa innowierców, nie mogli spowodować ich respektowania. W 1682 po raz czwarty został zburzony zbór w Wilnie. Czasy saskie przyniosły kolejne sankcje, w tym zamknięcie protestantom dostępu do Senatu. Protestantyzm w Polsce został utożsamiony z pojęciem obcości i zagrożenia i przestaje definitywnie być liczącym się nurtem życia kraju.

[edytuj] Główne ośrodki kalwinizmu w Koronie i na Litwie, XVI-XVII w.^[1]

• Korona:
  • województwo brzeskie kujawskie: Radziejów
  • województwo krakowskie: Kraków
  • województwo lubelskie: Bełżyce, Kock, Lubartów i Lublin
  • województwo podlaskie: Węgrów
  • województwo podolskie: Paniowce
  • województwo pomorskie: Krokowa, Gdańsk
  • województwo poznańskie: Ostroróg i Leszno
  • województwo sandomierskie: Baranów Sandomierski, Chmielnik i Wodzisław
  • województwo sieradzkie: Secemin
  • województwo wołyńskie: Lachowice, Beresteczko
• Litwa:
  • województwo nowogródzkie: Nowogródek
  • wojewoództwo brzesko-litewskie: Słuck
  • województwo wileńskie: Wilno
  • województwo witebskie: Witebsk
  • księstwo żmudzkie: Kiejdany, Birże, Kielmy

[edytuj] XVIII wiek

Pierwsza połowa tego stulecia przynosi dalsze represje: częściowy zakaz odprawiania nabożeństw publicznych, (co skutkowało zamykaniem kościołów), a w 1734 innowierców wykluczono z Sejmu, trybunałów i urzędów z wyjątkiem starostw, tak że praktycznie zostali pozbawieni wszelkich praw obywatelskich. W tej sytuacji reformowani i luteranie na tajnym synodzie w Gdańsku (1718) zwracają się z prośbą o protekcję do Prus i Anglii. Te działania przynoszą stopniowo rezultaty: w 1768 Traktat Warszawski (zawarty pod naciskiem państw ościennych) przyniósł przywrócenie dysydentom swobody kultu publicznego i praw obywatelskich. Skutkuje to dalszym utrwaleniem w Polsce negatywnego nastawienia do protestantów. Reformowani szybko organizują znowu swoje życie religijne z ośrodkiem w na nowo otwartym zborze w Warszawie, który ma dominującą pozycję. Tu także powstaje szkoła wyznaniowa. Odżył też zbór w Wilnie i rozszerzyła się współpraca z luteranami. Rozbiory Rzeczypospolitej przyniosły poprawę sytuacji protestantów, uwolnionych spod dominacji katolicyzmu i kontrreformacji.

[edytuj] XIX wiek

Na tereny zaboru pruskiego i rosyjskiego licznie napływają kalwińscy osadnicy z Francji, Niemiec, Szkocji i Szwajcarii. W części asymilują się i zasilają szeregi polskich reformowanych. Ponownie napływają bracia czescy i osiedlają się w 2 ośrodkach: Zelowie i Kucowie. Nowi przybysze czynnie włączają się w rozwijający się przemysł i handel, stając się współtwórcami kapitalizmu na ziemiach polskich (z wyjątkiem zacofanej Galicji). Odrębność zachowała Jednota Litewska, ale język polski pozostaje w niej językiem pastorów i synodu.

Ks. Karol Diehl utrzymywał jedność narodową reformowanych ponad granicami; w 1810 został wybrany seniorem generalnym Księstwa Warszawskiego, a następnie także Jednoty Małopolskiej w Galicji. Dziełem ks. Karol Diehla było zjednoczenie protestantów na ziemiach polskich: 2 lipca 1828 wspólna organizacja Kościołów reformowanego i augsburskiego stała się faktem: utworzono wspólny Konsystorz Generalny dla obu wyznań. Jednak wobec wrogiego nastawienia zaborcy unia przetrwała tylko do lutego 1849. Rozwijało się szkolnictwo wyznaniowe, w Warszawie otwarte zostały: sierociniec i dom opieki. Powstały nowe kościoły w Warszawie i Łodzi.

[edytuj] XX wiek

Na początku wieku Jednota Warszawska była w rozkwicie. W zaborze pruskim i austriackim przetrwały tylko 5 zborów. Na Litwie Jednotę dotknęły represje władz carskich za kultywowanie polskości. Działało tam 12 zborów.

Odrodzenie Polski wiązało się też ze wzrostem nacjonalizmu, co spowodowało waśnie wyznaniowe i narodowościowe oraz skutkowało emigracją reformowanych za granicę (m.in. wielu mieszkańców Zelowa wyjechało do Czechosłowacji). Istniały nadal 2 odrębne Jednoty: Warszawska (z 20 tys. wyznawców) i Wileńska (obejmująca także teren Litwy, z 11 tys.). Lata 1920-te przyniosły nasilenie publikacji (miesięcznik "Jednota" i "Żagiew Chrystusowa", powstaje Towarzystwo Wydawnicze im. Mikołaja Reja). Liczba reformowanych powiększyła się, powstał nowy kościół w Łodzi, lecz nastawienie władz państwowych było niechętne i Kościół ewangelicko-reformowany nigdy nie został oficjalnie prawnie uznany.

W czasie II wojny ewangelicy-reformowani ponieśli ogromne straty: zniszczone zostały budynki i wydawnictwa. Wielu wyznawców bądź zginęło, bądź wyemigrowało po wojnie. Duża ich część pozostała w granicach ZSRR, kolejna grupa mieszkańców Zelowa wyjechała do Czechosłowacji. W Polsce Ludowej ewangelicy-reformowani byli ledwo tolerowani, ograniczano ich działalność i utrudniano przejmowanie kościołów na Ziemiach Zachodnich. W rezultacie liczba ewangelików-reformowanych w powojennej Polsce spadła do najniższego poziomu od XVI wieku.

[edytuj] Nauka Kościoła Ewangelicko-Reformowanego

Zasady wiary przyjęte są w Katechizmie Heidelberskim z 1563 oraz Konfesji Sandomierskiej z 1570 roku. Formy kultu reguluje Agenda Gdańska z 1637 roku. Podstawą wiary i normą życia jest Pismo Święte Starego i Nowego Testamentu – Biblia, natomiast tradycja podlega stałej rewizji według zasady Ecclesia reformata et semper reformanda verbi divini (Kościół reformowany nieustannie się reformujący według Słowa Bożego); odrzucona jest doktryna o nieomylności widzialnego Kościoła. Kalwinizm przyjmuje naukę o predestynacji. Praktykowany jest chrzest dzieci.

[edytuj] Duchowni

Wszyscy wyznawcy są sobie równi i w takim samym stopniu odpowiedzialni za Kościół. Duchowni mają takie same prawa i obowiązki jak świeccy. Nie stanowią odrębnego stanu, są tylko specjalnie powołani i upoważnieni do głoszenia Ewangelii, usługiwania sakramentami oraz do duszpasterstwa. Są oni sobie równi, a jeden z nich, wybierany przez Synod na 10-letnią kadencję, pełni funkcję biskupa (dawniej superintendenta). Biskup nie ma faktycznej władzy, reprezentuje autorytet moralny; do jego obowiązków należy m.in.: ordynowanie duchownych, wizytowanie parafii, czy nadzór nad nauczaniem religii.

Obecnie Kościół Ewangelicko-Reformowany liczy 10 księży:

• Ks. biskup Marek Izdebski
• Ks. biskup Zdzisław Tranda(emeryt)
• Ks. Michał Jabłoński
• Ks. Wiera Jelinek
• Ks. Mirosław Jelinek
• Ks. Semko Koroza
• Ks. Lech Tranda
• Ks. Krzysztof Góral
• Ks. Roman Lipiński
• Ks. Tadeusz Jelinek

Duchownym Kościoła Ewangelicko-Reformowanego w RP może być osoba, która ukończyła Chrześcijańską Akademię Teologiczną w Warszawie – wydział Teologia i uzyskała akceptację władz kościelnych, odbyła przepisany staż, a poprzez ordynację została powołana na urząd. Księży nie obowiązuje celibat. W Polsce obowiązują następujące stroje liturgiczne:

• czarna toga z białą befką.
• biała zakładana na czarną togę komża.
• biała alba sięgająca do kostek.

(te dwie ostatnie nie używane od XIX wieku)

[edytuj] Administracja Kościoła

Kościół Ewangelicko–Reformowany w RP liczy 8 parafii :

• Parafia w Bełchatowie, proboszcz: ks. bp Marek Izdebski
• Parafia w Kleszczowie, proboszcz: ks. Krzysztof Góral
• Parafia w Łodzi, proboszcz: ks. Semko Koroza
• Parafia w Pstrążnej, administrator: ks. Michał Jabłoński
• Parafia w Strzelinie, administrator: ks. Michał Jabłoński
• Parafia w Warszawie, proboszcz: ks. Lech Tranda
• Parafia w Zelowie, proboszcz: ks. Mirosław Jelinek
• Parafia w Żychlinie, administrator: ks. Tadeusz Jelinek

Istnieją także grupy diasporalne w Poznaniu, Gdańsku, Krakowie, Gorzowie Wielkopolskim, Szczecinie i wielu innych miejscach Polski.

[edytuj] Władze kościelne

K. E-R. w Polsce ma ustrój synodalno-prezbiterialny.

• Najwyższym organem ustawodawczym i rozstrzygającym jest Synod (zbiera się raz w roku)- delegaci wybierani w głosowaniu, jest to zgromadzenie świeckich i duchownych przedstawicieli wszystkich zborów i diaspory.
• Konsystorz, czyli 5-osobowa rada prezbiterów czyli starszych jest organem wykonawczym i administracyjnym, wybieranym przez Synod na 3-letnią kadencję.
• W poszczególnych zborach role tych organów pełnią: Walne Zgromadzenie Zboru i Kolegium Kościelne. Najważniejsze funkcje: prezesów Synodu, Konsystorza, Kolegium Kościelnego i przewodniczącego Ogólnego Zgromadzenia Członków Zboru mogą pełnić wyłącznie osoby świeckie.

Ten ustrój, przez bezpośrednie i powszechne wybory umożliwia faktyczny udział wszystkich wyznawców w działalności Kościoła oraz gwarantuje autonomię każdego zboru.

[edytuj] Znani kalwiniści polscy

Lista przedstawia osoby, które były członkami Kościoła Ewangelicko-Reformowanego przez część lub całe życie:

• Józef Beck (1894-1944) – minister spraw zagranicznych Polski od 1932 do 1939 roku
• Józef Unrug (1884-1973) – admirał, zastępca szefa Kierownictwa Marynarki Wojennej.
• Eugeniusz Bodo (1899-1943) – polski aktor filmowy i teatralny, reżyser.
• Hieronim Bużeński (1513-1518) – żupnik krakowski, podskarbi wielki koronny, kasztelan sieradzki.
• Andrzej Firlej (1535-1585) – wojewoda lubelski.
• Andrzej Firlej (zm. 1609) – kasztelan radomski.
• Andrzej Firlej (zm. 1649) – kasztelan radomski.
• Jan Firlej (1521-1574) – marszałek wielki koronny, wojewoda krakowski.
• Józef Elsner (1769-1854) – kompozytori pedagog.
• Adam Gorajski (zm. 1602) – poseł na sejmy, działacz i polityk szlachecki
• Jan Chrystian Brzeski - książę brzesko-legnicki.
• Chrystian Legnicki - książę brzesko-legnicko-wołowski, syn Jana Chrystiana.
• Jerzy Wilhelm Legnicki (1660-1675) – książę brzesko-legnicko-wołowski, syn Chrystiana, ostatni z Piastów.
• Bogusław Leszczyński (1612-1659) podkanclerzy koronny
• Rafał Leszczyński (zm. 1592) protektor Braci Czeskich w Wielkopolsce i Lesznie
• Rafał Leszczyński (1579-1636) wojewoda bełski
• Zofia Lejmbach – prof. nauk medycznych
• Bohdan Marconi (1894-1975), artysta malarz, konserwator sztuki
• Władysław Marconi (1848-1915) - wybitny architekt
• Gustaw Potworowski (1800-1860) – wielkopolski działacz polityczny i gospodarczy
• Jan Jerzy Przebendowski(1638-1729) – podskarbi wielki koronny, generał wielkopolski, wojewoda malborski, kasztelan chełmiński,
• Leopold Kronenberg (1812-1878) – bankier, inwestor i finansista.
• Mikołaj Radziwiłł Rudy (1512-1584) – kanclerz wielki litewski, hetman wielki litewski, wojewoda wileński
• Mikołaj Radziwiłł Czarny (1515-1565) – marszałek wielki litewski, kanclerz wielki litewski, wojewoda wileński
• Krzysztof Mikołaj Radziwiłł Piorun (1547-1603) – hetman wielki litewski
• Krzysztof Radziwiłł (młodszy) (1585-1640) – hetman wielki litewski
• Janusz Radziwiłł (1612-1655)- hetman wielki litewski
• Eliza Radziwiłłówna (1803-1834)
• Mikołaj Rej (1505-1569) – wybitny polski poeta i prozaik okresu Odrodzenia.
• Samuel Różycki (1781-1834) generał w powstaniu listopadowym
• Tadeusz Semadeni (1902-1944) – powstaniec warszawski, sędzia
• Barbara Skarga (ur.1919) – wybitna polska filozof, kawaler Orderu Orła Białego.
• Leonard Skierski (1866-1940) – generał WP
• Stefan Starzyński (1893-ok. 1943) – prezydent Warszawy, bohater obrony stolicy w 1939 roku.
• Jan Zamoyski (1542-1606) kanclerz wielki koronny, na katolicyzm przeszedł po studiach w Padwie
• Stefan Żeromski (1864-1925) – polski prozaik, dramatopisarz, publicysta.

[edytuj] Zobacz też

• Polskie Towarzystwo Hugenockie
• Jednota
• Cmentarz Ewangelicko-Reformowany w Warszawie

[edytuj] Linki zewnętrzne

• Oficjalna strona Kościoła
• Strona dwumiesięcznika Jednota
• Parafia Ewangelicko-Reformowana w Łodzi
• Grupa Ewangelicko-Reformowana w Poznaniu
• Parafia Ewangelicko-Reformowana w Warszawie
• Parafia Ewangelicko-Reformowana w Zelowie
• Parafia Ewangelicko-Reformowana w Żychlinie

[edytuj] Przypisy

1. ↑ wg Atlas historii Polski, Demart, Warszawa 2006