Ormianie
Z Wikipedii
| Ormianie | |
 |
|
| Od lewej: Tigranes Wielki, św. Grzegorz Oświeciciel, Iwan Ajwazowski, William Saroyan, Wiktor Ambarcumian i Tigran Petrosjan |
|
| Liczebność ogółem | 2004: 7-8 mln (szac.) |
| Regiony zamieszkania | Armenia: 3,000,000 (2005) Rosja: |
| Język | ormiański |
| Religie | Głównie Apostolski Kościół Ormiański, również Kościół katolicki obrządku ormiańskiego i Ormiański Kościół Ewangelicki |
| Pokrewne grupy etniczne | Indoeuropejczycy |
Ormianie (orm. Hajer, Հայեր) - naród indoeuropejski zamieszkujący początkowo obszar Zakaukazia i Wyżyny Armeńskiej, posługujący się językiem ormiańskim. W wyniku wielowiekowych emigracji, obecnie częściowo rozproszeni, tworzą 5-milionową diasporę. Ten starożytny, 3000-letni naród szczyci się bogatą kulturą i wspaniałą, choć tragiczną, historią. Jednym z filarów tożsamości Ormian jest przynależność do jednego z trzech głównych Kościołów ormiańskich. Ormianie to najstarszy chrześcijański naród na świecie - chrzest przyjęli w 301 r. n.e.
[edytuj] Ormianie, czy Armeńczycy?
W języku polskim funkcjonuje określenie "Armeńczycy", jednak na określenie narodu właściwa jest forma tradycyjna – "Ormianie", wykształcona w toku wielowiekowej obecności Ormian na terenach Rzeczypospolitej. Formę "Armeńczycy" należy stosować na określenie obywateli Republiki Armenii.
Więcej informacji w internetowej poradni językowej PWN
[edytuj] Język ormiański
-
Zobacz więcej w osobnym artykule: Język ormiański.
[edytuj] Historia Ormian
-
Zobacz więcej w osobnym artykule: Historia Armenii.
[edytuj] Kościół ormiański
Wyróżnia się trzy nurty Kościołów ormiańskich:
1. Apostolski Kościół Ormiański (Narodowy), na który składają się cztery patriarchaty:
- Eczmiadzyn — Armenia
- Antilias — Liban
- Konstantynopol — Turcja
- Św. Jakuba — Jerozolima
2. Kościół katolicki obrządku ormiańskiego — siedziba patriarchatu w Bzommar — Liban.
3. Ormiański Kościół Ewangelicki - zbiorcza nazwa licznych ormiańskich denominacji protestanckich
-
Zobacz więcej w osobnym artykule: Chrześcijaństwo ormiańskie.
[edytuj] Literatura ormiańska
-
Zobacz więcej w osobnym artykule: Literatura ormiańska.
[edytuj] Sztuka ormiańska
Sztuka ormiańska rozwijała się już od IV w. i nawiązywała do bizantyjskiego kręgu kulturowego. W starożytności powstały też ważne dzieła historyczne i poetyckie (Agathangełos, Buzandaran Patmutiunk, Łazarz z Parpi, Ełisze, itd). Najstarsze ormiańskie tradycje historyczne spisane zostały w Historii Armenii Mojżesza z Chorenu.
[edytuj] Muzyka ormiańska
Starożytna i średniowieczna muzyka ormiańska była jednogłosowa. Jej głównymi nurtami były śpiewy ludowe, pieśni gusanów[3] i pieśni sakralne. W liturgii kościelnej ważną rolę odgrywają tzw. szarakany (czyli hymny), z których najstarsze pochodzą jeszcze z V w. Obecnie bardzo popularna stała się grupa System of a Down. Artyści tego zespołu są pochodzenia ormiańskiego, łączą elementy metalu, rocka i muzyki ludowej Armenii, w swoich tekstach niejednokrotnie podejmują kwestie rzezi Ormian w 1915 r.
[edytuj] Kuchnia ormiańska
Kuchnia ormiańska wpisuje się w tradycję kuchni starożytnej Azji. Istnieje od ponad trzech tysięcy lat. Pomimo różnych klęsk i nieszczęść, do dziś wraz z kulturą i religią zachowały się tradycje kuchni narodowej Ormian. Jest ona bardzo różnorodna i aromatyczna. Nazwy niektórych potraw wywodzą się z połączenia nazwy samej potrawy i naczynia w którym ją przyrządzano. Ten schemat nazewnictwa zachował się do dziś.
Przygotowanie potraw wymaga dużo wysiłku i jest czasochłonne. Inną cechą kuchni ormiańskiej jest ogromna waga przywiązywana do kolejności przygotowania, która najbardziej objawia się w wyrobach cukierniczych (np. wielowarstwowa PACHLAWA[4] lub GATHA), tzn. całą pracę dzieli się na kilka części, w których przygotowuje się mniejsze składniki, a dopiero później łączy się je w jedną całość. W bardzo szczególny sposób przyrządza się również potrawy mleczne (np. SPAS, KATHNOW) oraz zupy z dodatkiem mięsa mielonego. Sekret tkwi w kolejności przyprawiania potraw.
W kuchni ormiańskiej bardzo ważną rolę odgrywają szaszłyki, chleb ormiański (Lawasz[5]), a także warzywa i owoce, bowiem wykorzystuje się je do wyrobów konserwowanych lub suszy.
[edytuj] Święta ormiańskie
Kalendarz Kościoła ormiańskiego oparty jest podobnie jak w innych Kościołach wschodnich na kalendarzu juliańskim, więc większość świąt obchodzonych jest przez Ormian dwa tygodnie później niż w Kościele rzymsko-katolickim.
Rachuba lat w Kościele ormiańskim zaczyna się od 7 grudnia 552 r., czyli od II synodu w Dvin i nosi nazwę: "Wielkiej Ery Armenii".
[edytuj] Amanor kam Nor Tari (Nowy Rok)
W XVII wieku, za pontyfikatu Katolikosa Simeona Jerewanckiego 1 stycznia został przyjęty za pierwszy dzień Nowego Roku. Jednak już dużo wcześniej w różnych częściach Armenii dzień ten był obchodzony jako początek Nowego Roku. 31 grudnia spożywana jest w Armenii tradycyjna, noworoczna kolacja. Przy stole zbiera się cała rodzina, zaś wraz z przywitaniem Nowego Roku głowa rodziny podnosi toast życząc całej rodzinie pomyślności w nadchodzącym roku. Po złożeniu życzeń następuje rozdanie prezentów spod choinki. W tym dniu goście są szczególnie mile widziani.
[edytuj] Surb Cnund (Dzrorhneq) 6 stycznia (Boże Narodzenie)
Boże Narodzenie jest jednym z najważniejszych świąt Kościoła Ormiańskiego. Obchodzi się je 6 stycznia jako Narodziny i Chrzciny Jezusa. Między 1 a 6 stycznia w domach zostawia się płomyk na znak jedności między Nowym Rokiem a Bożym Narodzeniem. W Kościele Apostolskim już 5 stycznia podczas Mszy Św. podaje się promyk światła. Natomiast 6 stycznia po Mszy Świętej w wodach Jordanu obchodzi się symboliczne Chrzciny Syna Bożego, pod nazwą "dzrorhneq" (święcenie wody). Podczas tej ceremonii ksiądz umieszcza w wodzie krzyż i dodaje krople "meronu" (mikstura przygotowana z oleju wielokwiatowego). Następnie święconą wodę rozdaje wśród wszystkich wiernych.
[edytuj] Trndez
13 lutego obchodzi się w Armenii Trndez (Tiarn Aradż – Tirodżn endaradż: Witanie Pana). Tego dnia wieczorem ludzie palą ogniska i skaczą nad ogniem, w taki sposób jakby wyrzucają problemy, choroby itp. do ognia w ten sposób oczyszczają się zarówno duchowo jak i fizycznie. Owa tradycja przetrwała jeszcze z czasów przedchrześcijańskich. Po chrzcie Armenii (301) r. owa tradycja przetrwała, przekształciła się jednak w uroczystość Witania Pana.
[edytuj] Wardananc Ton (Święto Wardananc)
W roku 451 u brzegów rzeki Txmut w wiosce Awarajr, miała miejsce Bitwa pod Awarajrem. W obronie ojczyzny i świętej wiary oddali życie nimal wszyscy ormiańscy żołnierze wraz z dowódcą armii, Wardanem Mamikonianem. W ten sposób dołączyli do grona świętych, a rocznicę bitwy włączono do kalendarza Ormiańskiego Kościoła Apostolskiego.
Święto Wardananc obchodzi się pierwszego tygodnia Barekiendana (początek Wielkiego Post) pierwszego tygodnia w czwartek (tzw. tłusty czwartek). "Wardananc Ton" jest nie tylko obchodzony jako święto kościelne, lecz jest również świętem państwowym. W tym dniu organizowane są uroczystości patriotyczne.
[edytuj] Cechaspanutjan Zoheri Hishataki (Dzień poświęcony pamięci Ofiar Ludobójstwa)
Co roku 24 kwietnia tysiące Ormian udają się na poderewańskie wzgórze Cicernakaberd, by oddać hołd ofiarom ludobójstwa Ormian.
-
Zobacz więcej w osobnym artykule: Rzeź Ormian.
[edytuj] Cachkazard
Siódma niedziela Wielkiego Postu nazywana jest Cachkazardem. Kościół ormiański uznaje ten dzień za pamiątkę przywitania w Jezusa w Jerozolimie gałązkami drzewa oliwnego. Dawniej przystrajano tego dnia kościoły gałązkami drzew, natomiast współcześnie gałązki są błogosławione i rozdawane wśród wiernych.
[edytuj] Surb Zatik (Harutjun) (Zmartwychwstanie)
Jedno z najważniejszych świąt kościelnych. W dniu Surb Zatik świętuje się Zmartwychwstanie Jezusa Chrystusa.
Tradycją towarzyszącą temu świętu jest malowanie jajek. Jajko maluje się czerwonym barwnikiem. Według Świętego Grzegorza z Tatev jajko jest symbolem świata. Skorupa zewnętrzna jest metaforą nieba, białko-wody, żółtko-ziemi. Zaś czerwony barwnik przypomina, że cały świat został ocalony Krwią Chrystusa.
[edytuj] Surb Hambardzman (wiczaki) Ton (Święto Wniebowzięcia)
Po czterdziestu dniach Zmartwychwstania świętuje się Wniebowzięcie Chrystusa. Ten dzień również jest znany pod nazwą "losowania dobrej przyszłości".
[edytuj] Słynni Ormianie
Do słynnych Ormian i osób pochodzenia ormiańskiego należą:
- kompozytor Aram Chaczaturian
- bard Bułat Okudżawa
- pisarz amerykański William Saroyan
- piosenkarz francuski Charles Aznavour
- malarz Iwan Ajwazowski
- aktorka i piosenkarka amerykańska Cher,
- członkowie zespołu System of a Down,
- szachista Garri Kasparow,
- tenisista Andre Agassi (wł. Andre Kirk Agassian),
- francuski piłkarz, mistrz świata z 1998 roku Youri Djorkaeff,
- amerykański pisarz Peter Balakian,
- kanadyjski reżyser Atom Egoyan,
- malarz Arshile Gorky,
- astrofizyk Wiktor Ambarcumian,
- wiolonczelistka Kim Kashkashian,
- fotograf Yousuf Karsh (Howsep Karshian),
- amerykański pisarz i aktor Eric Bogosian ,
- radziecki artysta Siergiej Paradżanow,
- argentyński tenisista David Nalbandian,
- niemiecki aktor Rick Kavanian,
- amerykański multimiliarder Kirk Kerkorian,
- konstruktor radzieckich samolotów MIG Artiom Mikojan,
- śpiewaczka operowa Hasmik Papian,
- francuski reżyser Henri Verneuil,
- Marszałek ZSRR Iwan Christoforowicz Bagramian,
- Narses, bizantyński magister militiae, pogromca Ostrogotów w latach 552-555.
Wśród polskich Ormian i osób pochodzenia ormiańskiego wymienić należy takie postaci jak:
- Ignacy Łukasiewicz - wynalazca lampy naftowej i przemysłu naftowego,
- Juliusz Słowacki,
- Zbigniew Herbert,
- reżyser filmowy Jerzy Kawalerowicz
- Grzegorz Piramowicz,
- kompozytor Krzysztof Penderecki,
- krytyk kulinarny Robert Makłowicz,
- aktorka Anna Dymna,
- były prezes Trybunału Konstytucyjnego Marek Safjan,
- ks. Tadeusz Isakowicz-Zaleski,
- abp Józef Teodorowicz
- poseł Łukasz Abgarowicz
- poseł Wojciech Mojzesowicz
[edytuj] Ormianie w Polsce
-
Zobacz więcej w osobnym artykule: Ormianie w Polsce.
[edytuj] Przypisy
- ↑ 2002 Rosyjski spis powszechny zarejestrował 1,130,491 Ormian (0.78% populacji).
- ↑ Encyclopedia Orientu podaje, że 500,000 mieszkańców Iranu należy do Apostolskiego Kościoła Ormiańskiego.
- ↑ gusan – ludowy poeta i kompozytor
- ↑ Odpowiednik polskich faworków
- ↑ Duszone warzywa (papryka, bakłażan , pomidory) – 250 g, oraz ryż – 200 g , delikatnie przyprawione, zawinięte w cienki chleb
[edytuj] Literatura przedmiotu
- Arakel z Tebryzu, Księga dziejów, Warszawa 1981.
- Balzer O., Sądownictwo ormiańskie w średniowiecznym Lwowie, Lwów 1909.
- Barącz S., Żywoty sławnych Ormian w Polsce, Lwów 1856.
- Barącz. S., Rys dziejów ormiańskich, Tarnopol 1869.
- Drabina J., Religie na ziemiach Polski i Litwy w średniowieczu, Kraków 1989.
- Gromnicki T., Ormianie w Polsce, ich historia, prawa i przywileje, Warszawa 1889.
- Kaczmarczyk Z., Grzegorz Wielki (2. poł. XIV w.), biskup ormiański lwowski,[w:] Polski słownik biograficzny, t. 9, Wrocław-Warszawa-Kraków 1960-1961, s. 81-82.
- Lechicki C., Kościół ormiański w Polsce. (Zarys historyczny), Lwów 1928.
- Modzelewska B., Grzegorz zw. Wielki arcybiskup,[w:] Encyklopedia katolicka, t. 6, Lublin 1993, s. 343.
- Obertyński Z., Ormianie,[w:] Historia Kościoła w Polsce, t. 1, cz. 1, Poznań-Warszawa 1974, s. 256-258.
- Roszko K., Braun J., Katalog rękopisów ormiańskich i gruzińskich, Warszawa 1958.
- Stopka K., Odpust bocheński z 1354 roku i jego ormiański kontekst,[w:] Polska i jej sąsiedzi w późnym średniowieczu, pod red. K. Ożoga i S. Szczura, Kraków 2002, s. 50-80.
- Stopka K., Ormianie w Polsce dawnej i dzisiejszej, Kraków 2000.
[edytuj] Zobacz też
- Armenia
- Ormianie w Polsce
- Biskupi lwowscy obrządku ormiańskiego
- język ormiański
- Józef Teodorowicz
- Karekin I Sarkisjan
- Karekin II Nersisjan
- Kaukaz (kraina historyczna)
- Kodeks kanonów Kościołów wschodnich
- Apostolski Kościół Ormiański
- Kościół katolicki obrządku ormiańskiego
- Ormiański Kościół Ewangelicki
- Mniejszości narodowe w Polsce
- Rzeź Ormian
- Rzeczpospolita Obojga Narodów
- Tadeusz Isakowicz-Zaleski
- unia brzeska
- unia użhorodzka
[edytuj] Linki zewnętrzne
- Armenia – kraj na rozdrożu świata
- Armenica.org: Historia Armenii
- Centrum Badań Ormiańskich
- Chaczkar – ormiański krzyż
- Krajowe duszpasterstwo Ormian w Polsce
- Koło Zainteresowań Kulturą Ormian
- Lwowska Katedra Ormiańska
- Organy w cerkwi ormiańskiej
- Ormiański Kościół katolicki na dawnych ziemiach polskich
- Ormiańskie Towarzystwo Kulturalne
- Polscy Ormianie
- Wierni Polsce od 800 lat
- Wiki Armenii
- Wszystko o Armenii.
