Iran

Z Wikipedii

Masz nowe wiadomości (różnica z poprzednią wersją).

Ten artykuł dotyczy kraju w Azji. Zobacz też: Iran - miejscowość w Hiszpanii.

Iran (Islamska Republika Iranu – Dżomhuri-je Eslâmi-je Iran, do roku 1935 pod nazwą Persja) – państwo na Bliskim Wschodzie, leżące nad Zatoką Perską i Zatoką Omańską. Oficjalną religią Iranu jest islam szyicki.

جمهوری اسلامی ایران


Flaga Iranu	Godło Iranu

Dewiza: (per.) Esteghlâl, âzâdi, dżomhuri-je eslâmi
(Niepodległość, Wolność, Republika Islamska)

ajatollah Ali Chamenei

Szef rządu

prezydent
Mahmud Ahmadineżad

Powierzchnia
• całkowita
• wody śródlądowe

17. na świecie
1 648 195 km²
0,7%

Liczba ludności
• całkowita (XII 2006)
• gęstość zaludnienia

17. na świecie
71 070 000
43,1 osób/km²

Proklamowanie Islamskiej Republiki Iranu

rial irański (IRR)

UTC +3:30

Sorud-e Melli-e Dżomhuri-je Eslâmi

+98

[edytuj] Informacje ogólne

Iran graniczy (zgodnie z ruchem wskazówek zegara) z Irakiem (1 458 km), Turcją (499 km), Azerbejdżanem (611 km), Armenią (35 km), Turkmenistanem (992 km), Afganistanem (936 km) i Pakistanem (909 km).

Łączna długość linii granicznej wynosi 5 440 km. Długość linii brzegowej: 2 440 km. Oprócz tego 740 km wybrzeża nad Morzem Kaspijskim klasyfikowanym jako jezioro.

Ludność - 69 mln (dane z lipca 2004)
Grupy etniczne: Persowie 51%, Azerowie 24%, Gilanie i Mazandaranie 8%, Kurdowie 7%, Arabowie 3%, Lurowie 2%, Beludżowie 2%, Turkmeni 2%, inni 1%
Religie: szyici 89%, sunnici 10%, chrześcijanie, zoroastrianie, żydzi i bahaiści 1%
Używane języki (razem z dialektami): perski 58%, języki tureckie 26% kurdyjski 9%, luri 2%, beludżyjski 1%, arabski 3-4% społeczeństwa uważa go za swój pierwszy język, znaczna część populacji zna go na poziomie przynajmniej podstawowym), inne 3%
Stolica: Teheran 6,8 mln. mieszkańców, zespół miejski 10,3 mln. mieszkańców (dane z 1996 r.)
Podział administracyjny: 30 ostany (prowincje)
Parlament: Islamskie Zgromadzenie Konsultatywne (Madżlis-e-Szura e Islami)

[edytuj] Gospodarka

Irańska gospodarka jest jedną z najdynamiczniej rozwijających się na Bliskim Wschodzie, szczególnie w ostatnim okresie, gdy ceny ropy naftowej są rekordowo wysokie. Iran jest również jednym z niewielu krajów muzułmańskich, który rozwija także inne sektory gospodarki, niezwiązane z ropą naftową. Jednak wyż demograficzny - ogromna liczba młodych ludzi sprawia, że wykorzystanie relatywnie dobrego stanu gospodarki jest utrudnione. W ten sposób mimo 7% wzrostu PKB bezrobocie przekracza 15%, wysoka jest również inflacja – ok. 12-18%, co i tak jest ogromnym postępem w porównaniu z sytuacją sprzed 10 lat. Raport UNICEF (zob. link) wskazuje, że w Iranie wciąż są ogromne rozwarstwienia w dochodach ludności – chociaż średni dochód na mieszkańca wynosi ok. 8 000 $ rocznie, wielu Irańczyków żyje na granicy minimum socjalnego, a wielu w nędzy. Jednak ten sam raport zauważa, że sytuacja się poprawia, a rząd stara się realizować wytyczne organizacji międzynarodowych. Zdecydowanie poprawia się dostęp do opieki medycznej oraz edukacji.

Iran jest eksporterem przede wszystkim ropy naftowej i gazu ziemnego, produktów przemysłu chemicznego, tworzyw sztucznych, a także orzeszków pistacjowych, dywanów perskich. Import obejmuje maszyny, elektronikę, sprzęt AGD. W ostatnim czasie rozwija się budząca kontrowersje na Zachodzie energetyka jądrowa.

W wielkim przemyśle dominuje sektor państwowy, natomiast w sektorze małych i średnich przedsiębiorstw własność prywatna i spółdzielcza. Bardzo ważną rolę gospodarczą odgrywa bazar, czyli mali i średni kupcy, stanowiący wpływowe lobby polityczne.

[edytuj] Historia

1935 – Persja zmieniła nazwę na Iran. Nazwa ta pochodzi od starożytnego ludu Ariów.
1941 – wojska radzieckie i brytyjskie wkroczyły do Iranu i obaliły mającego proniemieckie sympatie Rezę Szacha Pahlawiego. Nowym szachem został jego syn Mohammed Reza Pahlawi.
kwiecień 1951 – parlament irański znacjonalizował Angielsko-Irańską Kompanię Naftową. Narastał konflikt między wspieranym przez Waszyngton i Londyn szachem a premierem Mohammedem Mossadekiem, który m.in. zablokował przyznanie koncesji naftowej ZSRR. Korzystając z pomocy alimów i kół socjalistycznych Mossadek blokował również zachodnie wpływy w Iranie
22 sierpnia 1953 – CIA przeprowadza zamach stanu wymierzony przeciwko demokratycznie wybranemu premierowi Mohammedowi Mossadekowi, nowym premierem mianowano szwagra szacha generała Faizollaha Zahediego, szach zostaje dyktatorem i marionetką USA
1959 – Mohammed Reza Pahlawi zaczął ograniczać wpływy alimów i zamykać islamskie szkoły.
26 stycznia 1963 – szach Reza Pahlawi ogłosił "białą rewolucję" – program "reform" realizowany dzięki miliardowym zyskom ze sprzedaży ropy naftowej mających doprowadzić do modernizacji kraju – szach chciał m.in. uczynić armie irańską trzecią siłą w świecie(połowę dochodów z ropy przeznaczał na armię), nawiązać przyjacielskie stosunki z Izraelem i uczynić Iran piątą potęgą gospodarczą świata w latach 90. XX wieku). Opór przeciwko błędnie wprowadzanym reformom oraz terrorowi zaczął narastać. Szczególnie ostro zaczął krytykować szacha jeden z alimów, ajatollah Chomeini. Wielu protestujących alimów i sufich trafiało do więzień.
5 czerwca 1963 – miały miejsce masowe protesty w wielu miejscach w kraju. W wyniku ostrej reakcji armii zginęło ok. 15 000 ludzi. Wygnany z kraju Chomeini udał się do Nadżafu w Iraku, skąd kierował oporem przeciwko rządom szacha (m.in. wysyłając swoje przemówienia na kasetach magnetofonowych). Władza szacha coraz bardziej opierała się na krwawym terrorze sianym przez tajną policję SAVAK. Do kierowania irańskimi przedsiębiorstwami szach sprowadził 150 tys. zachodnich specjalistów. Tysiące mieszkańców wsi zaczęło przenosić się do miast, których infrastruktura powoli przestawała wystarczać.
1973-1976 – PNB Iranu wzrósł o 50%, ale potem przyszła recesja, a wraz z nią inflacja i bezrobocie.
wrzesień 1978 – w związku z silnymi protestami szach wprowadził stan wojenny.
grudzień 1978 – pięć milionów ludzi zgromadziło się na gigantycznej demonstracji, uczestnicy domagali się usunięcia szacha i ustanowienia republiki islamskiej.
16 stycznia 1979 – szach uciekł z kraju wraz z rodziną, większość zachodnich specjalistów zrobiła to samo.
1 lutego 1979 – ajatollah Chomeini wrócił do kraju.
1 kwietnia 1979 – proklamowano Islamską Republikę Iranu. Przyjęto trudny do sklasyfikowania ustrój polityczny, łączący elementy nowoczesnej demokracji z religijną dyktaturą. Z jednej strony Iran ma parlament i prezydenta wybierane w wyborach powszechnych, zna instytucję referendum, zaś władza opiera się na nowoczesnej zasadzie trójpodziału, z drugiej jednak wszystko pozostaje pod nadzorem autorytetów religijnych. Najważniejsze organy nadzoru religijnego to welajat e faghih – teolog szyicki będący głową państwa oraz Rada Nadzorująca, spełniająca funkcję trybunału konstytucyjnego, w tym badająca zgodność prawa stanowionego z zasadami islamu. Wprowadzono surowe prawa wzorowane na szariacie. Od tego momentu zaczął się bardzo szybki wzrost liczby mieszkańców Iranu.
4 listopada 1979 – studenci zajęli amerykańską ambasadę w Teheranie, wzięli 66 zakładników, (z czego 13 od razu zwolniono). Spowodowało to izolację kraju na arenie międzynarodowej.
27 lipca 1980 – szach Reza Pahlawi umarł w Egipcie.
22 września 1980 – armia iracka zaatakowała Iran, zaczęła się wojna iracko-irańska.
20 stycznia 1981 – po 444 dniach niewoli amerykańscy zakładnicy wrócili do domu.
3 lipca 1988 – rakieta wystrzelona z amerykańskiego krążownika USS Vincennes patrolującego Zatokę Perską strąciła irańskiego Airbusa, na którego pokładzie było 290 pasażerów i załoga, nikt nie przeżył.
20 sierpnia 1988 – koniec wojny iracko-irańskiej
14 lutego 1989 – ajatollah Chomeini ogłosił fatwę nakazującą muzułmanom zabić Salmana Rushdiego.
3 czerwca 1989 – umarł ajatollah Chomeini, jego miejsce zajął dotychczasowy prezydent Ali Chamenei.
lipiec 1989 w wyborach na prezydenta republiki zwyciężył uważany za polityka umiarkowanego Ali Akbar Haszemi Rafsandżani. Wcześniej w drodze referendum poszerzono kompetencje prezydenta – zniesienie urzędu premiera, prezydent na czele Rady Ministrów.
luty/maj 1992 zwycięstwo zwolenników prezydenta w wyborach parlamentarnych.
1995 – USA nałożyły na Iran sankcje ekonomiczne za wspieranie terroryzmu i próby zdobycia broni nuklearnej, Iran odrzucił oskarżenia.
23 maja 1997 – uznawany za reformatora Mohammed Chatami wygrał wybory prezydenckie. Próby reform skończyły się jednak niepowodzeniem i kraj pozostał pod kontrolą konserwatystów. Coraz częstsze protesty studentów.
8 czerwca 2001 – kolejny wyborczy sukces Chatamiego. Przy władzy utrzymują się jednak konserwatyści, a proreformatorskie gazety są zamykane. Wielu reformatorów, w tym współpracownicy prezydenta, ląduje w więzieniu. Jednak wprowadzone po rewolucji surowe prawa obyczajowe i dotyczące roli kobiet ulegają powolnemu złagodzeniu.
wrzesień 2001 Po zamachu terrorystycznym na WTC prezydent Chatami udziela poparcia USA w wojnie z afgańskimi Talibami. Dyplomacja irańska odgrywa pozytywną rolę pod czas konferencji w Bonn. Jednak mimo tego kilka dni później prezydent USA George W. Bush umieszcza Iran na "osi zła" obok Iraku i KRLD.
luty/czerwiec 2004 Wybory parlamentarne. Wybory nie spełniły kryteriów demokracji, gdyż najpierw do wyborów nie dopuszczono części kandydatów obozu reformatorskiego. Później mimo ustępstw ze strony Rady Nadzorującej większość reformatorów zbojkotowała wybory. Jednak frekwencja przekroczyła 50%, a przewagę zdobyli umiarkowani konserwatyści.
17 czerwca 2005 zaskakujące wyniki I tury wyborów prezydenckich. Do II tury nie zakwalifikował się żaden z kandydatów obozu reform. Druga tura rozegra się między umiarkowanym ajatollahem Akbarem Haszemim Rafsandżanim a narodowokonserwatywnym Mahmudem Ahmadineżadem, burmistrzem Teheranu.
24 czerwca 2005 W II turze wyborów prezydentem wybrany został narodowokonserwatywny Mahmud Ahmadineżad uzyskując 61,69% głosów.

[edytuj] Czasy obecne

Przeprowadzone w czerwcu 2005 wybory prezydenckie pokazały, że wpływy konserwatystów religijnych w społeczeństwie nadal są duże, a liberalne środowiska mogą cieszyć się popularnością jedynie w wąskich elitach niektórych miast. Dla większości społeczeństwa ważniejsze od spraw roli religii w życiu publicznym czy swobód obywatelskich okazało się rozwiązanie problemów socjalno-bytowych, co obiecywali konserwatyści.

Na odwrócenie się społeczeństwa od programu reform zapewne niemały wpływ miała również pozbawiona głębszej refleksji, niechętna polityka USA, które nie zważając ani na odrębność kulturową Iranu, ani dokonujące się w nim przeobrażenia, nieustannie manifestują swą wrogość wobec Republiki Islamskiej. Punktem kulminacyjnym tej polityki stało się umieszczenie Iranu na stworzonej przez prezydenta G. Busha "osi zła" pomimo rządów reformatorów i udzielonego już poparcia w wojnie z terroryzmem. Ta polityka dała religijnemu establishmentowi skupionemu wokół duchowego przywódcy Iranu ajatollaha Alego Chamenei pretekst do politycznej kontrofensywy i dyskredytacji reformatorów w oczach opinii publicznej.

Głównymi wyzwaniami, przed jakimi staje Iran, jest rozwiązanie problemów gospodarczych, walka z bezrobociem, zaś w polityce zagranicznej rozwiązanie problemu energii atomowej, nad którą prowadzone przez Iran badania budzą najwięcej kontrowersji. Według USA i Izraela Iran zmierza do budowy broni nuklearnej, według władz Iranu chodzi o pokojowe wykorzystanie energii jądrowej. Skandal na świecie, a nawet w samym Iranie wywołały wypowiedzi prezydenta Ahmadineżada, kwestionujące holocaust, ewentualnie postulujące przeniesienie Państwa Izrael do Europy, jako rekompensatę zbrodni na narodzie żydowskim. Widać tu nawiązanie do słynnego sloganu "holocaust industry", a dla prezydenta Ahmadineżada niezrozumiałe jest, że zbrodnie, za które odpowiadają Niemcy i Austriacy są rekompensowane jakoby kosztem muzułmańskich Palestyńczyków.

W ciągu ostatnich miesięcy dały się we znaki spory w obozie islamskich konserwatystów. Mimo że, jak wydawało się, prezydent i większość parlamentarna wywodzą się z jednej opcji politycznej, już podczas głosowania parlamentarnego w sprawie votum zaufania dla rządu Madżles odmówił zatwierdzenia trzech ministrów.