Departament I MSW

Z Wikipedii

Masz nowe wiadomości (różnica z poprzednią wersją).

Departament I Ministerstwa Spraw Wewnętrznych – organ w strukturze Ministerstwa Spraw Wewnętrznych (PRL) zajmujący się m.in. zdobywaniem tajnych dokumentów i informacji dotyczących politycznych, ekonomicznych, militarnych i wywiadowczych planów i zamierzeń skierowanych przeciwko Polskiej Rzeczypospolitej Ludowej i krajom obozu socjalistycznego, w latach 1956-1990. W maju 1990 r. zadania Departamentu I MSW przejął nowo utworzony Urząd Ochrony Państwa.

Spis treści

1 Powstanie wywiadu (cywilnego) w powojennej Polsce
2 Departament I MSW
3 Szkoły wywiadowcze
4 Kontrola – radzieccy doradcy
- 4.1 Główni doradcy radzieccy przy MBP, i KdsBP
5 Ministrowie spraw wewnętrznych
6 Afery
7 Wzrost etatowy – 1980/1989
8 Generalne zmiany
9 Bibliografia

[edytuj] Powstanie wywiadu (cywilnego) w powojennej Polsce

Cywilną służbę wywiadowczą formalnie utworzono 2 stycznia 1945 r., jako Wydział Wywiadu Ministerstwa Bezpieczeństwa Publicznego.

Po utworzeniu Resortu Bezpieczeństwa Publicznego przy Polskim Komitecie Wyzwolenia Narodowego, co nastąpiło 21 lipca 1944 r., w jego strukturach od grudnia 1944 roku znajdował się Samodzielny Wydział Wywiadu, na czele którego stał dyrektor pułkownik Stefan Antosiewicz, jako pełniący obowiązki. Był on jednak zbyt mały i miał bardzo małe pole działania. Ograniczał się przeważnie do zbierania informacji o przeciwnikach nowego reżimu komunistycznego i o bardzo rozgałęzionym podziemiu zbrojnym jakie powstawało w okupowanej Polsce od początku II wojny światowej.

[edytuj] Zmiany

Zaledwie 5 miesięcy później, 21 czerwca 1945 r., Wydział Wywiadu MBP przemianowano na Wydział II Samodzielny MBP, a 17 lipca 1947 r. połączono go z wywiadem wojskowym (Oddziałem II Sztabu Generalnego LWP) tworząc Departament VII Ministerstwa Bezpieczeństwa Publicznego.

Po niemal trzyletnim okresie unifikacji z Oddziałem II Sztabu Generalnego Ludowego Wojska Polskiego, 5 czerwca 1950 r. wywiad cywilny został ponownie wyodrębniony, choć zachował nazwę Departament VII Ministerstwa Bezpieczeństwa Publicznego.

[edytuj] Zwolnienia i zadania

Z 359 dotychczasowym pracowników centrali zwolniono aż 185, tworząc jednocześnie nowe etaty – 565 stanowisk, w tym 173 niejawne.

Zakres działań wywiadu z końca 1950 r. obejmował:

Prowadzenie wywiadu polityczno-ekonomicznego i emigracyjnego, na terenie całej kapitalistycznej Europy, Ameryki Północnej i Południowej
Ochronę placówek PRL-u za granicą
Zabezpieczenie łączności szyfrowej i pocztowej
Sprawdzanie i opiniowanie kandydatów do pracy w Ministerstwie Spraw Zagranicznych i Ministerstwie Handlu Zagranicznego.

W maju 1954 r. do zakresu zadań dodano obowiązek prowadzenia wywiadu naukowo-technicznego, zwiększając jednocześnie stan obsady etatowej o dwadzieścia osób.

[edytuj] Zmiany z 1954 roku i wywiad nielegalny

Po likwidacji Ministerstwa Bezpieczeństwa Publicznego wywiad cywilny włączono w skład Komitetu do spraw Bezpieczeństwa Publicznego, jako Departament I.

Zakres jego terytorialnych zainteresowań obejmował wówczas, oprócz europejskich państw kapitalistycznych, także: USA, Kanadę, Meksyk, Brazylię, Argentynę i Izrael. Ponadto do zadań włączono (jak to określono) – obowiązek zainteresowania się Watykanem jako obiektem zasadniczym. Jednocześnie Departament I KdsBP, zaczął tworzyć struktury tzw. wywiadu nielegalnego.

[edytuj] Departament I MSW

W listopadzie 1956 r. cywilną służbę wywiadowczą włączono (także) jako Departament I do Ministerstwa Spraw Wewnętrznych. Zmiany organizacyjne (w przeciwieństwie do tworzącej się w tym samym czasie odrębnej struktury Służby Bezpieczeństwa, gdzie zwolniono bardzo dużą liczbę pracowników), były niewielkie, a liczbę pracowników ograniczono o ok. siedemdziesiąt osób.

[edytuj] Zakres pracy Departamentu I MSW z grudnia 1956

Zakres pracy Departamentu I MSW zatwierdzony 12 grudnia 1956 r., obejmował

Zdobywanie tajnych dokumentów i informacji dotyczących politycznych, ekonomicznych, militarnych i wywiadowczych planów i zamierzeń skierowanych przeciwko Polskiej Rzeczypospolitej Ludowej i krajom obozu socjalistycznego.
Rozpracowywanie w krajach kapitalistycznych działalności obcych wywiadów skierowanych przeciwko PRL i umożliwienie organom kontrwywiadu i Służby Bezpieczeństwa w kraju przeciwdziałanie tej działalności.
Rozpracowywanie wrogiej działalności ośrodków politycznych i wywiadowczych emigracji polskiej w celu sparaliżowania ich działalności na kraj oraz inspirowanie różnego rodzaju pociągnięć neutralizujących reakcyjną emigrację polityczną.
Zdobywanie informacji i dokumentacji z zakresu najnowszych osiągnięć naukowych i postępu technicznego w krajach kapitalistycznych na zapotrzebowanie poszczególnych resortów gospodarczych i instytucji naukowych PRL.
Ujawnianie planów Watykanu i innych ośrodków religijnych zmierzających do prowadzenia działalności antypaństwowej w kraju.
Prowadzenie w krajach kapitalistycznych specjalnych przedsięwzięć operacyjnych o charakterze politycznym.
Organizacja i zabezpieczenie łączności szyfrowej i kurierskiej z placówkami PRL za granicą.
Zabezpieczenie oficjalnych placówek PRL za granicą przed penetracją wrogiego kontrwywiadu.

Do krajów stanowiących przedmiot głównego zainteresowania Departamentu I MSW zaliczano

Prowadzono także działalność wywiadowczą na terytorium krajów pomocniczych, m.in.:

[edytuj] Zarząd i struktura

Na czele Departamentu I MSW stał dyrektor, od 13 listopada 1956 do 15 stycznia 1969 r. byli nimi kolejno -

płk Józef Czaplicki 13 listopada 1956 - 27 listopada 1956
płk Witold Sienkiewicz 28 listopada 1956 - 31 lipca 1961
płk Henryk Sokolak 6 sierpnia 1961 - 15 stycznia 1969
gen. Mirosław Milewski – 15 stycznia 1968-24 stycznia 1971
gen. Jan Słowikowski 25 stycznia 1974 - 1 listopada 1981
Fabian Dmowski 1 stycznia 1982 - wrzesień 1982
Zdzisław Sarewicz 23 września 1982 - 1 listopada 1990

Informacji dotyczących stopni wojsk i dat urzędowania dyrektorów Departamentu I MSW od 1969 r. do 1990 r., z powodu nie zgadzających się danych chwilowo brak

W 1956 roku w skład struktury Departamentu I wchodziły następujące jednostki organizacyjne

Wydział I

Organizował tzw. rezydentury nielegalne, działające poza oficjalnymi placówkami PRL za granicą oraz nadzorował i zabezpieczał ich funkcjonowanie, w organizacji pracy agenturalnej wydział uwzględniał także działania dywersyjne.

Wydział IA

Zaopatrywał wydziały operacyjne i rezydentury nielegalne w środki techniczne, wykonywał wszelkie czynności konieczne do organizowania nielegalnych wyjazdów pracowników kadrowych i agentury za granicę, zaopatrywał ich w dokumenty legalizacyjne, organizował łączność bezosobową oraz prowadził szkolenie w dziedzinie techniki operacyjnej dla kandydatów na nielegalne wyjazdy, zajmował się problemami legalizacji pobytu oficerów wywiadu nielegalnego za granicą oraz zapewnienia im łączności radiowej z centralą.

Wydział II

Odpowiadał za prowadzenie wywiadu na terytorium Stanów Zjednoczonych Ameryki, Kanady, Meksyku, Brazylii, Argentyny, oraz Izraela.

Wydział III

Prowadził wywiad na terenie Republiki Federalnej Niemiec, Austrii, oraz Berlina Zachodniego.

Wydział IV

Zajmował się prowadzeniem wywiadu na terytorium – Francji, Watykanu, Włoch, Szwajcarii, Belgii, Holandii.

Wydział V

Rozpracowywał reakcyjne ośrodki emigracji polskiej na terenie tych krajów, gdzie istniały największe skupiska polonijne.

Wydział VI

Prowadził wywiad naukowo-techniczny w rozwiniętych technicznie krajach kapitalistycznych.

Wydział VII

Odpowiadał za prowadzenie wywiadu na terytorium – Wielkiej Brytanii, Danii i Szwecji.

Wydział VIII

Zajmował się doborem i werbunkiem agentury na terenie kraju i kierował pracą grup operacyjnych na terenie województw w kontakcie z innymi departamentami.

Wydział IX

Opracowywał materiały agenturalne i sporządzał informacje dla kierownictwa partii i rządu, opracowywał oceny materiałów agenturalnych analizował poszczególne problemy związane z zakresem pracy Departamentu I.

Wydział X

Typował i dobierał kandydatów do pracy w Departamencie I oraz obsługiwał wszelkie sprawy personalne pracowników.

Wydział XI

Prowadził sprawy finansowe Departamentu I związane z pracą centrali i rezydentur, załatwiał sprawy mieszkaniowe pracowników, zarządzał obiektami specjalnymi i garażami, obsługiwał sprawy mundurowe i zabezpieczał mienie pracowników rezydentur.

Sekretariat Ogólny

Prowadził ewidencję operacyjną i archiwum wyłącznie na potrzeby Departamentu I, dzięki czemu agentura wywiadu była nieindentyfikowalna dla pracowników innych departamentów Służby Bezpieczeństwa. Wykonywał prace fotolaboratoryjne, obsługiwał wysyłanie i odbiór poczty operacyjnej na linii centrala – rezydentury oraz nadzorował pracę hali maszyn do pisania.

Samodzielna Sekcja A

Zapewniała łączność szyfrową z rezydenturami.

Samodzielna Sekcja B

Zajmowała się zabezpieczeniem oficjalnych placówek PRL przed penetracją obcych kontrwywiadów oraz zdobywaniem agentury wewnątrz obcych służb.

Szkoła Departamentu I

Przygotowywała kandydatów do pracy w Departamencie I i szkoliła pracowników. Prowadziła szkolenie zawodowe – nauka języków obcych, nauka o terenie, szkolenie operacyjne.

Struktura Departamentu I przez kolejne dwa lata praktycznie pozostawała bez zmian, jedynie Wydział X przekształcono 1 sierpnia 1958 r. w Samodzielną Sekcje K.

[edytuj] Personel Departamentu I oraz TW i informatorzy

Departament I Ministerstwa Spraw Wewnętrznych liczył ok. 1600-1700 pracowników, z czego 400-500 pracowało w charakterze oficerów operacyjnych w warszawskiej centrali i osiemnastu w rezydenturach zagranicznych.

Dynamicznie wzrastała także liczba tajnych współpracowników (TW) wywiadu cywilnego. O ile w 1951 r. na kontakcie Departamentu VII Ministerstwa Bezpieczeństwa Publicznego (wywiad), znajdowało się jedynie 19 agentów, to już cztery lata później było ich 245, a do końca 1959 r. stan sieci agenturalnej wzrósł do 373 informatorów. W ciągu następnego roku wyeliminowano mniej wartościową część agentury i 31 grudnia 1960 r. jej stan obniżył się o 320 osób.

Z tej liczby wykorzystywano do rozpracowania:

centralnych aparatów państwowych – 20 agentów
burżuazyjnych partii politycznych – 15 agentów
ośrodków wywiadu i kontrwywiadu – 19 agentów
ośrodków rewizjonistycznych – 13 agentów
Watykanu i podległych mu ośrodków – 16 agentów
zagadnień naukowo-technicznych – 68 agentów
emigracji polskiej – 58 agentów
innych – 112 agentów

Spośród nich 90 informatorów działało na terenie RFN, 45 we Francji, 32 w Wielkiej Brytanii i tylko 11 w Stanach Zjednoczonych.

[edytuj] Szkoły wywiadowcze

Do 1956 r., czyli do czasu przejęcia wywiadu przez MSW po likwidacji KdsBP, przygotowanie kandydatów do pracy w wywiadzie odbywało się w Szkole Oficerskiej Departamentu VII Ministerstwa Bezpieczeństwa Publicznego, a następnie Szkole Oficerskiej Departamentu I Komitetu ds. Bezpieczeństwa Publicznego – Kds. BP w Warszawie przy ulicy Długiej. Jedynie w niewielkim zakresie (nie licząc sporej liczby oficerów przyszłej kadry Resortu Bezpieczeństwa Publicznego następnie ministerstwa, szkolącej się kwietniu 1944 r. w Kujbyszewie i innych ośrodkach NKWD) szkolenia prowadzono w Związku Radzieckim w szkołach często zmieniających nazwę resortów, pod które podlegał wywiad (tzn. NKWD, MGB, MVD, KGB oraz Komitetu Informacji. W latach 1950-1956 co roku przez takie szkoły przechodziło 6 do 8 osób. Także wyjątkiem były lata 1955-1956, gdy w Moskwie przeszkolono 80 pracowników wywiadu.

Od 1956 r. przygotowywanie kadr całkowicie przejęła Szkoła Wywiadu, zlokalizowana w stylowym pałacyku przy ulicy Ksawerów.

[edytuj] Kontrola – radzieccy doradcy

Uzależnienie i podległość polityczna PRL-u wobec Związku Radzieckiego, które były widoczne na każdym kroku w powojennej Polsce, miały szczególne znaczenie w kierownictwie i strukturze administracyjnej służb specjalnych, w cywilnych organach bezpieczeństwa wywiadu i kontrwywiadu Ministerstwa Bezpieczeństwa Publicznego, oraz wojskowych – kontrwywiadu i bezpieczeństwa (Głównego Zarządu Informacji WP/MON/KdsBP i wywiadu wojskowego Oddziału II Sztabu Generalnego LWP (po 1951 r. Zarządu)).

Kontrolę tych organów, które były obok wojska główną gwarancją stabilności nowego komunistycznego systemu w powojennej Polsce i innych krajach oddanych za zgodą aliantów, (USA i Wielkiej Brytanii) pod wpływy radzieckie pod koniec II wojny światowej, Moskwa sprawowała za pomocą tzw. doradców radzieckich. Byli to radzieccy oficerowie kontrwywiadu wojskowego Smiersz – do 1946, wywiadu wojskowego GRU, funkcjonariusze NKWD, następnie po 1946 r. MGB, aż wreszcie oficerowie łącznikowi przy warszawskiej rezydenturze KGB. Pierwszym głównym radzieckim doradcą przy MBP był twórca polskich i wschodnioniemieckich (Stasi) organów bezpieczeństwa generał major Iwan Sierow. W 1939 r. objął stanowisko zastępcy komendanta, później komendanta milicji, następnie został mianowany szefem Tajnego Wydziału Politycznego GUGB, Głównego Zarządu Bezpieczeństwa Państwowego NKWD.

W latach 1941-1943 sprawował stanowisko zastępcy szefa kontrwywiadu Smiersz przy NKWD, następnie (1943-1945) zastępca Ławrientija Berii, szefa NKWD. Mianowany doradcą NKWD przy Ministerstwie Bezpieczeństwa Publicznego (MBP) osobiście, jako gen. Iwanow, przeprowadził w 1945 r. aresztowanie 16 przywódców Polski Podziemnej, postawionych następnie przed sądem w Moskwie. W późniejszym czasie był przez cztery lata przewodniczącym KGB, a następnie szefem GRU. Brał czynny udział w krwawym stłumieniu powstania na Węgrzech w 1956 r.

Liczba radzieckich doradców w Departamencie VII MBP, następnie Departamencie I KdsBP, nie przekraczała pięciu osób. Według pułkownika Henryka Bosaka oficera wywiadu MSW (Departamentu I), do 1954 r. było ich trzech-czterech, a później tylko dwóch. Mieli do dyspozycji własne gabinety w gmachu Departamentu oraz dostęp do najbardziej tajnych dokumentów wywiadu, w tym także do ewidencji tajnych współpracowników (TW), operujących za granicą.

Od 1956 r. szef oficerów łącznikowych KGB, do spraw wywiadu zajmował jednocześnie stanowisko I zastępcy szefa Misji Łącznikowej KGB przy Ministerstwie Spraw Wewnętrznych. Od tej pory tożsamość informatorów podlegała ochronie, natomiast zasadniczą formą współdziałania obu służb stało się przekazywanie zdobytych informacji. W tym celu ograniczono krąg osób upoważnionych do kontaktów z oficerami KGB do dyrektora Departamentu I, a także jego zastępców. Oczywiście nieoficjalnie Rosjanie przychodzili na tzw. herbatę także do naczelników poszczególnych wydziałów. Narzędziem zwiększenia formalnie poluzowanej kontroli (po 1956 roku) KGB nad polskim wywiadem stały się ponadto werbunki zaufanych oficerów. Np. KGB zwerbowało m.in. naczelnika Wydziału VI Departamentu I MSW ppłk. Michała Goleniewskiego, który był uważany za męża zaufania NKWD i KGB w polskich strukturach wywiadowczych. Lecz Goleniewski miał inne plany, w 1959 r. rozesłał do placówek CIA w Europie listy wyjawiające szczegóły szpiegowskiej działalności Harry'ego Houghtona, agenta w strukturach administracji brytyjskiej. W styczniu 1961 r. zgłosił się wraz ze swą kochanką w rezydenturze wywiadu amerykańskiego w Berlinie Zachodnim. Wyjawił wówczas miejsce, w którym ukrył kolekcję mikrofilmów zawierających tajne materiały oraz zdekonspirował znane sobie siatki szpiegowskie na Zachodzie. Dzięki jego zeznaniom ujęto groźnego agenta George'a Blake'a, oraz Gordona Lonsdale'a (Konon Mołodyj). W PRL skazano go zaocznie w 1961 r. na karę śmierci.

Według oceny jednego z byłych pracowników Departamentu I, po 1956 r. i w latach sześćdziesiątych uzależnienie od Rosjan było nadal ogromne, ale już nie tak jawne jak pod koniec lat 40. i na początku 50.

Poza współpracą z KGB, w 1956 roku Departament I zawarł formalne umowy o wymianie informacji z wywiadami NRD, Czechosłowacji, Węgier, Rumunii oraz Bułgarii. Nakładały one obowiązek zbierania informacji, mających znaczenie dla obozu socjalistycznego.

[edytuj] Główni doradcy radzieccy przy MBP, i KdsBP

Główni doradcy radzieccy w latach 1945-1956

gen. mjr Iwan Sierow – marzec 1945 – kwiecień 1945
gen. mjr Nikołaj Seliwanowski – kwiecień 1945 – maj 1946
płk Siemion Dawydow – maj 1946 – marzec 1950
płk Michaił Biezborodow – marzec 1950- czerwiec 1953
gen. lejtn. Nikołaj Kowalczuk – czerwiec 1953 – lipiec 1953
płk Serafim Lialin – czerwiec 1953 – wrzesień 1954
płk Gieorgij Jewdokimienko – wrzesień 1954 do likwidacji KdsBP

[edytuj] Ministrowie spraw wewnętrznych

Jako pierwszy na czele resortu stanął gen. Władysław Wicha, a następnie gen. Mieczysław Moczar, długoletni pracownik bezpieczeństwa i agent wywiadu radzieckiego. W 1968 r. zastąpił go Kazimierz Świtała, który dowodził MSW przez trzy lata.

Od 1954 do 1990 r. na czele MSW stali:

[edytuj] Afery

W latach 70. i 80. (XX w.) służby specjalne zostały (w jeszcze większym stopniu niż poprzednio) wciągnięte do wewnętrznych rozgrywek politycznych. W rezultacie zdekonspirowania Operacji Zalew, polegającej na nielegalnym a nawet kryminalnym pozyskiwaniu dewiz i innych walorów na Zachodzie, przeprowadzono po dojściu do władzy Edwarda Gierka w 1970 r. czystkę personalną w MSW. Podobny charakter miała Operacja Żelazo, z tym że chodziło wówczas o zniknięcie z kas wywiadu ogromnych ilości precjozów i walut. Rzecz ujawniono w 1984 r. w celu kompromitacji członka Biura Politycznego Komitetu Centralnego Polskiej Zjednoczonej Partii Robotniczej (KC PZPR), byłego szefa Departamentu I a następnie wiceministra i ministra spraw wewnętrznych generała Mirosława Milewskiego.

Sprawa ta zmusiła Departament I do nagłego odwołania z niektórych państw zachodnich dobrze ulokowanej tam agentury. Odwołano 117 osób, co nie uchroniło 20 funkcjonariuszy przed aresztowaniem.

[edytuj] Wzrost etatowy – 1980/1989

Do niebywałego rozrostu etatowego Ministerstwa Spraw Wewnętrznych doszło w latach 1980-1989, za kierownictwa gen. dyw. Czesława Kiszczaka, jednego z głównych współpracowników gen. Wojciecha Jaruzelskiego. Wiązało się to z sytuacją polityczną w kraju, a zwłaszcza wprowadzeniem stanu wojennego w kraju, co nastąpiło 13 grudnia 1981 r.

W okresie konfrontacji z Solidarnością, wywiad MSW z jej zagranicznymi przedstawicielami (m.in. z NRD-owską Stasi) prowadził skomplikowaną grę operacyjną, która, jak twierdzą jego szefowie, przyniosła pełen sukces.

Jednocześnie struktury Departamentu I używane były (zwłaszcza w początkowym okresie stanu wojennego, w związku z mobilizacją sił MSW, podobnie jak i innych służb) do zwalczania Solidarności w kraju.

[edytuj] Generalne zmiany

W związku ze zmianą ustroju politycznego w Polsce pod koniec lat osiemdziesiątych i na początku dziewięćdziesiątych, generalne zmiany zaszły w polskich Służbach specjalnych, cywilnych i wojskowych.

W Ministerstwie Obrony Narodowej (MON) Zarząd II Sztabu Generalnego Wojska Polskiego zamieniono na Zarząd II wywiadu i kontrwywiadu, lecz dowodził nim wciąż płk Roman Misztal, który stał na czele Zarządu II od 1980 roku. Już 22 sierpnia 1991 r. dokonano ponownych zmian, m.in. powstał wywiad i kontrwywiad wojskowy w postaci Wojskowych Służb Informacyjnych z gen. Stanisławem Żakiem na czele. W maju 1990 r. powołano Urząd Ochrony Państwa, zajmujący się wywiadem kontrwywiadem i wewnętrznym bezpieczeństwem państwa, który w 2002 r. został podzielony na dwie odrębne instytucje Agencję Wywiadu i Agencję Bezpieczeństwa Wewnętrznego.

[edytuj] Bibliografia

Leszek Pawlikowicz, Tajny front zimnej wojny. Uciekinierzy z polskich służb specjalnych 1956-1964, Oficyna Wydawnicza Rytm, Warszawa 2004, ISBN 83-7399-074-7.