बेळगांव

Wikipedia कडून

हा लेख एप्रिल १, २००७ रोजी मराठी विकिपीडियावरील मुखपृष्ठ सदर होता.

बेळगांव
जिल्हा	बेळगांव जिल्हा
राज्य	कर्नाटक
लोकसंख्या	(शहर) ३,९९,६०० (लष्कर छावणी) २३,६७८ (२००१)
क्षेत्रफळ	(जिल्हा) १३,४१५ कि.मी²
दूरध्वनी संकेतांक	०८३१
टपाल संकेतांक	५९०-xxx
वाहन संकेतांक	KA-२२/२३/२४/४९
संकेतस्थळ	belgaumcity.gov.in

बेळगांव हे दक्षिण महाराष्ट्र आणि वायव्य कर्नाटक या सीमाभागात वसलेले एक शहर आहे. बेळगांव शहर हे बेळगांव जिल्हा व बेळगांव विभागाचे प्रशासकीय मुख्यालय आहे.

अनुक्रमणिका १ भूगोल २ इतिहास २.१ नावाचा उगम ३ सीमाविवाद ४ बेळगांव जिल्हा ५ संस्कृती व लोकजीवन ६ अर्थकारण ७ शैक्षणिक संस्था ८ वाहतूक व्यवस्था ९ पर्यटनस्थळे १० संदर्भ ११ बाहेरील दुवे

भूगोल

बेळगांव समुद्रसपाटीपासून २,५०० फूट (७६२ मीटर) उंचीवर वसले आहे. हे शहर मार्कंडेय नदीच्या किनार्‍यावर आहे. बेळगांवचे जगाच्या नकाशावरील स्थान १५°५२' उत्तर अक्षांश व ७४°३०' पूर्व रेखांश असे आहे.^[१] महाराष्ट्र व गोवा राज्यांच्या सीमेलगत पश्चिम घाटात असलेले बेळगांव मुंबईपासून सुमारे ५०० कि.मी. अंतरावर आहे. बेळगांव जिल्ह्यात १,२७८ खेडी असून जिल्ह्याचे एकूण क्षेत्रफळ १३,४१५ चौरस कि.मी आहे, तर एकूण लोकसंख्या ४२,०७,२६४ इतकी आहे. या लोकसंख्येपैकी ३१,९५,००० इतकी लोकसंख्या ग्रामीण भागातील आहे.^[२] बेळगांवचे वातावरण आल्हाददायक असून येथे मुख्यतः सदाहरित वनस्पती आढळतात. येथील वार्षिक सरासरी पर्जन्यमान ५० इंच आहे.

इतिहास

सौंदत्ती येथील रट्टा राज्यकर्त्यांनी बेळगांव शहराची स्थापना इसवी सनाच्या बाराव्या शतकात केली. रट्टा अधिकारी बिचीराजा याने इ.स.१२०४ मध्ये बेळगांवचा किल्ला बांधला व कमल बस्ती या सुंदर वास्तूची निर्मिती केली. कमल बस्ती या इमारतीच्या आत छतास सुंदर कमळ आहे व नेमीनाथ तीर्थंकर यांची प्रतिमा आहे. किल्ल्याच्या इतर ठिकाणांचे बांधकाम इ.स. १५१९ सुमाराचे आहे. या किल्ल्यात काही जैन मंदिरे व मारुती मंदिर आहे. चालुक्य शैलीचे स्थापत्य सर्वत्र आढळते.

इ.स. १२१०-१२५० पर्यंत बेळगांव रट्टा राज्याची राजधानी होती. देवगिरीच्या यादवांनी रट्टांना हरवून बेळगांव जिंकले. इ.स. १३०० मध्ये दिल्लीच्या खिल्जी यांनी येथील यादव व होयसोळांना पराभूत केले. इ.स. १३३६ मध्ये विजयनगर राज्यकर्त्यांनी बेळगांव काबीज केले.

इ.स. १४७४ मध्ये बहामनी सेनापती महंमद गवान याने बेळगांव काबीज केले. आदिलशाहने बेळगांव किल्ल्यात सुधारणा केली. मुघल व मराठे या राज्यकर्त्यांनी बेळगांवावर राज्य केले व कालांतराने ब्रिटिशांनी इ.स. १८१८ मध्ये या शहरास आपल्या साम्राज्यात समाविष्ट केले. ब्रिटिशांनी येथे लष्कर छावणी (कॅंटोन्मेंट बोर्ड) बांधली व मराठा लाइट इन्फंट्रीचे मुख्यालय येथे स्थापन केले.^[३]

भारतीय राष्ट्रीय कॉंग्रेसचे ३९वे अधिवेशन बेळगांवात झाले. अधिवेशनाचे अध्यक्ष महात्मा गांधी होते. पोर्तुगीजांच्या ताब्यातील गोव्याजवळ असल्यामुळे ब्रिटिश राजवटीच्या काळी व नंतर स्वातंत्र्योत्तर काळांतदेखील बेळगांवचे सैन्याच्या दृष्टीने अनन्यसाधारण महत्त्व होते. गोवा मुक्तिसंग्रामात गोव्यात भारतीय सैन्य बेळगांवातूनच पाठविण्यात आले. स्वातंत्र्यानंतर बेळगांव बॉम्बे राज्यात व १९५६च्या राज्य पुनर्निर्मिती आयोगाने म्हैसूर राज्यात (कर्नाटक) दाखल झाले. तेव्हापासून महाराष्ट्र व कर्नाटक राज्यात बेळगांवावरुन वाद सुरू आहे. सध्या हे प्रकरण सर्वोच्च न्यायालयात आहे.

नावाचा उगम

बेळगांवाचे प्राचीन संस्कृत नाव वेणुग्राम म्हणजेच बांबूचे खेडे असे होते. इंग्रजीत बेळगांवास Belgaum (बेलगाम) असे संबोधतात. कर्नाटक सरकारने बेळगांवचे 'बेळगावी' असे नामांतर केल्याचे जाहीर केले असले तरी नवे नाव इंग्रजी^[४] व मराठी ^[५] प्रसारमाध्यमांत वापरले जात नाही.

सीमाविवाद

अधिक माहितीसाठी पहा महाराष्ट्र-कर्नाटक सीमाप्रश्न

बेळगांवातील एकूण लोकसंख्येपैकी ७५% लोक मराठी भाषक आहेत^[६] तरीही बेळगावांस महाराष्ट्रापासून तोडल्यामुळे येथील जनतेच्या भावना तीव्र आहेत. गेल्या पन्नास वर्षापासून तेथील जनता सनदशीर व शांततामय मार्गाने लढा देत आहे. महाराष्ट्र एकीकरण समिती हा पक्ष बेळगांव महाराष्ट्रात सामील करण्यासाठी प्रयत्न करीत आहे, तर कर्नाटक शासन महाजन आयोगच्या शिफारसी लागू कराव्यात अशी मागणी करत आहे. बेळगांवातील मराठी जनता कर्नाटक सरकार आपल्यावर अन्याय करत असून कन्नड भाषेची सक्ती करून मराठीची गळचेपी करण्याचा आरोप करते.^{[७][८][९]} महाराष्ट्राने हा प्रश्न सर्वोच्च न्यायालयात मांडला असून एप्रिल ५, २००७ पासून त्याची सुनावणी सुरु होणार आहे.

बेळगांव जिल्हा

बेळगांव शहर हे बेळगांव जिल्ह्याचे व बेळगांव विभागाचे प्रशासकीय मुख्यालय आहे. बेळगांव शहराचे कामकाज बेळगांव महानगरपालिका पाहते. बेळगांव जिल्ह्यात खालील तालुके समाविष्ट आहेत-

• बेळगांव
• हुक्केरी
• चिकोडी
• अथणी
• रायबाग
• गोकाक
• रामदुर्ग
• सौंदत्ती
• बैलहोंगल
• खानापूर

संस्कृती व लोकजीवन

२००१ च्या जनगणनेनुसार बेळगांव शहराची लोकसंख्या ३,९९,६०० तर बेळगांव लष्कर छावणी (कॅंटोन्मेंट बोर्ड) ची लोकसंख्या २३,६७८ इतकी होती.^[१०] बेळगांवात मराठी भाषक बहुसंख्य आहेत (एकूण लोकसंख्येच्या ७५%).^[११] शहरातील प्रमुख भाषा मराठी असून महानगरपालिकेचे कामकाज व बाजारपेठांतील व्यवहार याच भाषेतून चालतात.^[१२] कन्नड व कोंकणी भाषादेखील बोलल्या जातात. शहरात मराठी माध्यमाच्या शाळा बहुसंख्य असून महाराष्ट्रीय मंडळींनी आपली मराठी अस्मिता जपली आहे.^[१३] शिवजयंती व गणेशोत्सव हे सण मोठ्या उत्साहाने साजरे केले जातात. बेळगांवातील प्रमुख वृत्तपत्रे तरुण भारत, पुढारी, रण-झुंजार, वार्ता व स्वतंत्र प्रगती ही आहेत.^[१४]

अर्थकारण

बेळगांव हे पुणे-बंगळूर राष्ट्रीय महामार्गावरचे मोठे व्यापारकेंद्र आहे. बेळगांवात अनेक महत्त्वाच्या शैक्षणिक संस्थादेखील आहेत. बेळगांवात अनेक मोठे उद्योग आहेत, पैकी इंडल ऍल्युमिनियम उद्योग व पॉलिहायड्रॉन हे सर्वात महत्त्वाचे आहेत. शहरातील मुख्य बाजारपेठा- कृषी उत्पन्न, धान्ये, ऊस, तंबाखू, तेलबिया, दुग्धउत्पादने. शहरातील मुख्य उद्योग- चामड्याच्या वस्तू, माती(क्ले), साबण, कापूस, धातू, हायड्रॉलिक. बेळगांव शहर पॉवरलूम उद्योगासाठी प्रसिद्ध आहे. ^[१५]

बेळगांवात भारतीय सैन्य दलाची अनेक सैनिकी शिक्षणकेंद्रे व भारतीय हवाईदलाचे तळ व कमांडो स्कूल आहेत. बेळगांवाच्या भौगोलिक स्थानामुळे ब्रिटिशकाळापासूनच शहराचे महत्व वाढले होते. मराठा लाइट इन्फंट्री रेजिमेंटचे मुख्यालय येथेच आहे.^[१६]

शैक्षणिक संस्था

बेळगांव शैक्षणिक केंद्र म्हणून प्रसिद्ध आहे. येथे देशा-परदेशातून विद्यार्थी शिकायला येतात. शहरात अनेक वैद्यकीय, अभियांत्रिकी, कला-विज्ञान-वाणिज्य महाविद्यालये आहेत. विश्वेश्वरय्या तांत्रिक विद्यापीठ बेळगांवात आहे.काही प्रमुख शिक्षणसंस्था पुढील प्रमाणे-

• मराठा मंडळाचे महाविद्यालय
• मराठा मंडळाचे अभियांत्रिकी महाविद्यालय
• भाऊराव काकतकर महाविद्यालय
• मराठा मंडळाचे दंतकीय महाविद्यालय
• गोगटे तांत्रिक महाविद्यालय
• के.एल्.ई. संस्थेचे अभियांत्रिकी महाविद्यालय
• जवाहरलाल नेहरू वैद्यकीय महाविद्यालय
• विश्वेश्वरय्या तांत्रिक विश्वविद्यालय
• राणी पार्वती देवी महाविद्यालय
• जी.एस्.एस्. विज्ञान महाविद्यालय

वाहतूक व्यवस्था

रस्ते- बेळगांवातून राष्ट्रीय महामार्ग क्र.४ (पुणे-बंगळूर) व ४ए (कर्नाटक-गोवा) जातात. मुख्य बसस्थानक शहराच्या जुन्या भागात आहे.

रेल्वे- बेळगांव पुणे, मुंबई, दिल्ली, वास्को द गामा (गोवा) व दक्षिणेकडील शहरांना चांगल्याप्रकारे जोडले गेले आहे. रेल्वेगाड्या मुंबईला मिरजमार्गे तर बंगळूरला लोंढामार्गे जातात. (रेल्वे वेळापत्रक)

हवाईमार्ग- बेळगांव शहरापासून ११ कि.मी वर असलेल्या सांब्रा विमानतळावरुन मुंबईला रोज उड्डाणे होतात. बंगळूर, गोवा, मिरज व कोल्हापूर ही शहरेदेखील बेळगांवाशी हवाईमार्गाने जोडली गेली आहेत.

पर्यटनस्थळे

बेळगांव पश्चिम घाटाच्या पायथ्यावर असल्यामुळे शहरास थंडगार हवामान व हिरवागार निसर्ग लाभलेला आहे. अनेक ऐतिहासिक वास्तू, मंदिरे, चर्च शहरभर पसरले आहेत. बेळगांव हे कुंदा या गोड पदार्थासाठी प्रसिद्ध आहे. रट्टा राज्यकर्त्यांनी बांधलेला बाराव्या शतकातील बेळगांवचा किल्ला इंडो-सार्केनीक व दख्खनी वास्तुकलेनुसार बांधला गेला आहे. हा किल्ला शहराच्या मध्यवस्तीत आहे व आतमध्ये काही मशिदी व मंदिरे आहेत. चालुक्य वास्तुकलेनुसार बांधलेल्या कमलबस्ती च्या आत नेमीनाथ तीर्थंकराची प्रतिमा आहे व छतास सुंदर कमळाची (मुखमंटप) रचना केली गेली आहे. राकसटोप येथे एक भव्य पाषाण प्रतिमा असून मार्कंडेय नदीवर धरण बांधलेले आहे. बेळगांवातील सर्वात जुने मंदिर कपिलेश्वर येथे स्वयंभू ज्योतिर्लिंग आहे व यास दक्षिणकाशी असे संबोधले जाते. जांबोटी येथे हिरवेगार पर्वत असून लोकप्रिय पर्यटनस्थळ आहे. ^{[१७][१८]}

इतर प्रसिद्ध पर्यटनस्थळे- श्री हरीमंदिर, शिवाजी उद्यान, संभाजी उद्यान, नाथ पै पार्क, वज्रपोहा व गोडचिन्माळकी धबधबा, सेंट मेरी चर्च

संदर्भ

बाहेरील दुवे

• बेळगांव कारवार बिदर निपाणीचा सीमाप्रश्न काय आहे? तरुण भारत विशेषांक (पीडीएफ)
• दैनिक पुढारीचे बेळगांव सीमावाद विशेष
• बेळगांव तरुण भारत - बेळगांवातील आघाडीचे मराठी दैनिक
• सीमाप्रश्‍नी एकीकरण समितीचे गजानन महाराजांना साकडे
• सीमाविवाद - कर्नाटकचा दृष्टीकोण

---