Jan II Kazimierz Waza
Z Wikipedii
| Jan II Kazimierz Waza 1609-1672 |
||||||||||||
 |
||||||||||||
| Władca Polski | ||||||||||||
|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|
|
||||||||||||
|
||||||||||||
|
Jan II Kazimierz Waza (ur. 22 marca 1609 w Krakowie, zm. 16 grudnia 1672 w Nevers) — król Polski w latach 1648-1668, tytularny król Szwecji do 1660 z dynastii Wazów. Syn króla Polski i Szwecji Zygmunta III Wazy i Konstancji Habsburżanki, arcyksiężniczki austriackiej. Przyrodni brat Władysława IV Wazy.
Spis treści |
[edytuj] Tytuł królewski
Ioannes Casimirus, Dei Gratia rex Poloniae, magnus dux Lithuaniae, Russie, Prussiae, Masoviae, Samogitiae, Livoniae, Smolenscie, Severiae, Czernichoviaeque; nec non Suecorum, Gothorum, Vandalorumque haereditarius rex, etc.
Tłumaczenie:Jan Kazimierz, z Bożej łaski król Polski, wielki książę Litwy, książę ruski, pruski, mazowiecki, żmudzki, inflancki, smoleński, siewierski i czernihowski, a także dziedziczny król Szwedów, Gotów i Wandalów.
[edytuj] Biografia
[edytuj] Przed elekcją
Przed wstąpieniem na tron wiele podróżował. Brał także udział w wojnie trzydziestoletniej. W 1638 r. wyruszył do Hiszpanii by objąć nadane mu stanowisko wicekróla Portugalii i admirała hiszpańskiego. Lekkomyślnie wylądował w porcie pozostającej w wojnie z Hiszpanią Francji. Na rozkaz kardynała Armanda Jeana Richelieu został tam uwięziony i wypuszczony dopiero w 1640 r. po interwencji Rzeczypospolitej. W 1643 r. w Loretto wstąpił do zakonu jezuitów. W 1645 został w Rzymie kardynałem. Zrzekł się jednak urzędu i został zwolniony ze ślubów przez papieża Innocentego X, kiedy stał się kandydatem do polskiego tronu.
Po śmierci brata, Władysława IV Wazy, Jan II Kazimierz Waza został obrany królem Rzeczypospolitej 20 listopada 1648, po sześciu miesiącach trwającej wolnej elekcji. 17 stycznia 1649 w katedrze wawelskiej arcybiskup gnieźnieński i prymas Polski Maciej Łubieński koronował Jana Kazimierza na króla Polski. W maju władca poślubił wdowę po swym bracie, księżniczkę francuską Ludwikę Marię Gonzaga.
[edytuj] Panowanie
W okresie swego panowania Jan II Kazimierz Waza musiał się zmagać z trzema groźnymi wojnami. W latach 1648-1649 i 1651-1654 trwała wojna domowa w południowo-wschodniej części Rzeczypospolitej, zwana powstaniem Chmielnickiego, w którym prawosławne kozactwo i chłopstwo ukraińskie wystąpiło przeciwko panowaniu polskiej szlachty katolickiej i walczyło z wojskami koronnymi. Powstanie to, wsparte przez Rosję doprowadziło do wybuchu wojny polsko-rosyjskiej w latach latach 1654-1667, przerwanej w latach 1656-1660 wybuchem wojny polsko-szwedzkiej (1655-1660, nazwanej "potopem szwedzkim" związanej z II wojną północną, gdyż prawie cała Rzeczpospolita została wówczas opanowana przez wojska szwedzkie.
W 1648, Jan Kazimierz, pozostając pod wpływem kanclerza wielkiego koronnego Jerzego Ossolińskiego był początkowo zwolennikiem porozumienia z Bohdanem Chmielnickim. Jednak już w 1649, pozbawiony złudzeń, wyruszył w pole na czele wojsk Rzeczypospolitej.
W lecie 1649 idąc z odsieczą obleganemu Zbarażowi stoczył bitwę pod Zborowem, zakończoną podpisaniem ugody zborowskiej i przeciągnięciem na stronę polską chana krymskiego Islama III Gireja. W 1651 król dzięki swoim zdolnościom strategicznym odniósł świetne zwycięstwo nad połączonymi wojskami kozacko-tatarskimi w bitwie pod Beresteczkiem i zmusił kozaków do podpisania mniej korzystnej dla nich ugody w Białej Cerkwi. Mimo to powstania kozackie tliły się nadal i nie było spokojnie na południowo-wschodnich kresach Rzeczypospolitej. W styczniu 1654 Bohdan Chmielnicki, zaplątany w wojnę z Siedmiogrodem oraz dalsze walki z wojskami polskimi, i w sytuacji, gdy sprzymierzeni Tatarzy plądrowali także tereny Ukrainy, zawarł z Rosją ugodę w Perejasławiu, na mocy której Ukraina miała się stać jej częścią. W 1654, działając przez swoich stronników doprowadził do pierwszego, w historii Polski zerwania sejmu.
Ugoda z Bohdanem Chmielnickim była równoznaczna z zerwaniem przez Rosję pokoju w Polanowie, choć nie dotyczyła ona województw podolskiego, wołyńskiego i ruskiego, które nadal pozostawały przy Koronie. W maju z pomocą Chmielnickiemu ruszyły na Ukrainę wojska rosyjskie, wpierw uderzając na Księstwo Litewskie. Rozpoczęła się nowa wojna Rosji z Rzeczpospolitą. Armię rosyjską prowadził sam car Aleksy I Romanow, docierając w ciągu lata do Berezyny i Dźwiny oraz zajmując Połock, Smoleńsk, Witebsk i Mohylew. Ofensywę rosyjską wstrzymała dopiero wielka epidemia grypy, która nawiedziła całe państwo moskiewskie.
Hetman wielki litewski Janusz Radziwiłł za swe klęski oskarżał Koronę. Miał pretensje do króla Jana II Kazimierza Wazy, chciał dla Litwy neutralności w wojnie Moskwy przeciwko Rzeczypospolitej. W nowej sytuacji doszło do przymierza polsko-tatarskiego. 29 stycznia 1655 rozegrała się bitwa pod Ochmatowem pomiędzy armią polsko-tatarską hetmana wielkiego koronnego Stanisława Rewery Potockiego, a siłami kozacko-rosyjskimi, które wycofały się z pola walki, pozostawiając swe tabory. Tatarzy splądrowali wtedy i spalili dziesiątki miast i wsi Ukrainy, biorąc w jasyr dziesiątki tysięcy ludzi. Wiosną 1655 car wznowił działania wojenne, zdobył litewską stolicę Wilno i, po jej bezwzględnej pacyfikacji, ogłosił się dodatkowo wielkim księciem Litwy, Wołynia i Podola. Jednakże zaraz potem, wobec wystąpienia Szwecji przeciwko Rzeczypospolitej, wojna zakończona została rozejmem w Niemieży.
Najazd Szwedów na Rzeczypospolitą w 1655 r. nie spotkał się początkowo z większym oporem i wojska szwedzkie zalały w krótkim czasie prawie całe terytorium Korony i część Litwy. Prawie wszystkie województwa koronne przeszły na stronę króla Szwecji Karola X Gustawa, porzucając Jana Kazimierza. Król udał się 17 października na austriacki śląsk do Głogówka. 20 listopada wydał w Opolu uniwersał do narodu, wzywając w nim wszystkie stany do zbrojnego powstania przeciwko Szwedom. Szala zwycięstwa zaczęła się przechylać na korzyść Polaków dopiero po udanej obronie Jasnej Góry i zawiązaniu przy królu konfederacji tyszowieckiej. Król, pragnąc podziękować za szczęśliwy obrót spraw złożył śluby lwowskie 1 kwietnia 1656. W dniach 30 maja-1 lipca 1656 król wziął udział w oblężeniu Warszawy, dowodził wojskami polskimi w bitwie pod Warszawą (28-30 lipca). W dniach 24 czerwca-23 sierpnia 1657 uczestniczył w oblężeniu Krakowa, a od 26 września do 23 grudnia dowodził oblężeniem Torunia. W 1657 zbliżył się do Francji, mając nadzieję na jej mediację w konflikcie polsko-szwedzkim. Na sejmie 1658 poparł uchwałę, mocą której z Rzeczypospolitej zostali wygnani arianie.
Ostatecznie jednak Szwedzi wyparci zostali z Rzeczypospolitej do maja 1660, a wojna zakończyła się zawarciem pokoju w Oliwie. Niedługo potem Jan Kazimierz rozpoczął starania o przeprowadzenie elekcji vivente rege księcia d'Enghien (kcięcia francuskiego), Henryka Juliusza Burbon-Condé. W 1661 porzucił jednak ten projekt, wobec stanowczego oporu sejmików ziemskich.
Na Ukrainie, po śmierci Chmielnickiego w 1657 r., zawarta została z hetmanem Iwanem Wyhowskim i starszyzną kozacką ugoda hadziacka 1658, która stanowiła Księstwo Ruskie w ramach Rzeczypospolitej i równała religię greckokatolicką z rzymskokatolicką. Potwierdzona przez sejm polsko-litewski w 1659 r., była to jak by unia trzech narodów. Nie została jednak zrealizowana wobec kozackiego powstania ludowego i wznowienia wojny rosyjsko-polskiej w 1660 r. Zaprawione w bojach ze Szwedami wojska Stefana Czarnieckiego i hetmana polnego koronnego Jerzego Sebastiana Lubomirskiego wspierane przez ordę tatarską Mehmeda Gireja wyparły Rosjan z terenów Rzeczypospolitej do linii Dniepru. Potem wojna prowadzona była ze zmiennym szczęściem, w latach 1663-1664 Jan II Kazimierz Waza zorganizował nawet nową wyprawę moskiewską, jednakże nie przyniosła ona rezultatów.
Równocześnie w kraju rozgorzały spory, a od 1663 r. gorąca wojna domowa o elekcję po Janie II Kazimierzu Wazie, który zapowiedział swą abdykację. Bardzo czynne było stronnictwo francuskie królowej Ludwiki Marii Gonzagi finansowane przez króla Francji Ludwika XIV i preferujące francuskiego kandydata na tron polski. Nieopłacane wojska zawiązały konfederację wojskową, popieraną przez hetmana Lubomirskiego. W 1664 Jan Kazimierz oskarżył Lubomirskiego o zdradę przed sądem sejmowym, który skazany przez sąd na banicję, rozpoczął rokosz. Król wyruszył na czele wiernych mu oddziałów przeciwko banicie. Wojna domowa trwała kilka lat i zakończyła się ugodą w Łęgonicach 31 lipca 1666, po przegranej przez wojska królewskie krwawej bitwie pod Mątwami w 1666. Władca zmuszony został wyrzeczenia się swoich planów elekcji vivente rege.
W 1666 r. zdetronizowany też został przez Stambuł przyjazny Polsce chan krymski Mehmed Girej. Cesarstwo osmańskie szykowało się do zajęcia w swe lenno Ukrainy, w której do władzy doszedł sprzymierzony z Wielką Portą hetman Piotr Doroszenko. Sojusze się więc znów odwróciły. Kozacy sprzymierzeni ponownie z Tatarami rozbili wojska koronne, którymi po śmierci hetmana polnego koronnego Stefana Czarnieckiego dowodził regimentarz Sebastian Machowski. W sytuacji nowego zagrożenia został zawarty z Rosją w 1667 r. rozejm w Andruszowie. Kończył on 13-letnią wojnę polsko-rosyjską, licząc z przerwą na "potop szwedzki". Na jego mocy Rzeczpospolita straciła Smoleńsk i Zadnieprzańską Ukrainę z Kijowem, była wszak nadal wielkim krajem, liczącym 730 000 km² powierzchni. Po rozejmie andruszowskim Doroszenko poddał się sułtanowi, który wysłał przeciw Polsce Tatarów krymskich. Wojskami koronnymi dowodził pułkownik Jan Sobieski. Rozproszył on swe szczupłe oddziały i nękał czambuły tatarskie, sam z częścią wojska zamknął się w naturalnej twierdzy Podhajce, jaką Tatarzy oblegli, ponosząc duże straty w szturmach. Nieposłuszne Doroszence oddziały kozackie wtargnęły wtedy na Krym, co stało się przyczyną zawarcia przez Turków pokoju z Polakami.
[edytuj] Po abdykacji
Jan II Kazimierz Waza zrzekł się korony 16 września 1668 i 30 kwietnia1669 wyjechał do Francji, gdzie uzyskał niezwykle dochodowe opactwo Saint-Germain-des-Prés. Prowadził dość świecki tryb życia, zostając w tym czasie ojcem nieślubnej córki Katarzyny (jej losy po śmierci ojca są nieznane). Zmarł cztery lata po abdykacji. 31 stycznia 1676 został pochowany w katedrze wawelskiej, jego serce znajduje się w kościele Saint-Germain-des-Prés w Paryżu.
[edytuj] Próba oceny
Współcześni oceniali go bardzo surowo. Od pierszych liter jego monogramu “Ioannes Casimirus Rex” mowiono o nim “Initium Calamitatis Regnum” – początek nieszczęść królestwa.
Po 80 latach panowania Wazów, Rzeczpospolita znajdowała się w opłakanym stanie. Wojny na południowym wschodzie, w Inflantach, a zwłaszcza "potop szwedzki", który zalał prawie cały kraj, bardzo poważnie zrujnowały gospodarkę kraju. Ludność zmniejszyła się o ok. 30% i wynosiła 6-7 mln, większość gruntów leżała odłogiem, tak znacznie zmniejszyła się produkcja zbóż, że mimo kilkakrotnie mniejszego ich eksportu, niż na początku XVII w. bywały lata głodu, gdy nie starczało zboża na potrzeby własne ludności. Nastąpiła powszechna pauperyzacja chłopstwa, ludności miast, zubożała szlachta, zmarniała "demokracja szlachecka", rozpanoszyło się sobiepaństwo i anarchia. Popsuły się także, oparte na tolerancji, relacje między katolikami, protestantami i prawosławnymi. Utrzymała swój stan posiadania jedynie magnateria, która też sprawowała władzę, nie licząc się z interesem państwa i władzy królewskiej.
Po abdykacji Jana II Kazimierza Wazy sejm elekcyjny 19 czerwca 1669 wybrał na króla Polski Michała Korybut Wiśniowieckiego, który panował do 1673 r.
[edytuj] Zobacz też
- Polska w XVII wieku, Historia Polski
[edytuj] Genealogia
| Jan III Waza ur. 21 XII 1537 zm. 17 XI 1592 |
Katarzyna Jagiellonka ur. 1 XI 1526 zm. 16 IX 1583 |
Karol Styryjski ur. 3 VI 1540 zm. 10 VII 1590 |
Maria Wittelsbach ur. 21 III 1551 zm. 29 IV 1608 |
||||||||||
| Zygmunt III Waza ur. 20 VI 1566 zm. 30 IV 1632 |
Konstancja Habsburżanka ur. 24 XII 1588 zm. 10 VII 1631 |
||||||||||||
Ludwika Maria Gonzaga ur. 18 VIII 1611 zm. 10 V 1667 OO 31 V 1649 |
Jan II Kazimierz ur. 22 III 1609 zm. 16 XII 1672 |
||||||||
| Maria Anna Teresa ur. 1 VII 1650 zm. 1 VIII 1651 |
Jan Zygmunt ur. 6 I 1652 zm. 20 II 1652 |
||||||||
| Poprzednik Władysław IV Waza |
 |
król Polski i wielki książę Litwy 1648-1668 |
|
Następca Michał Korybut Wiśniowiecki |
