Historia Warszawy

Z Wikipedii

Masz nowe wiadomości (różnica z poprzednią wersją).

Historia Warszawy, stolicy i największego miasta Polski, sięga nawet IX w. Na przestrzeni wieków miasto przeżywało lata świetności, lecz kilkakrotnie stawało też na skraju całkowitego zniszczenia. Zasadniczy układ dzisiejszej Warszawy ukształtował się podczas odbudowy ze znacznych zniszczeń po II wojnie światowej.

[edytuj] Historia przed powstaniem miasta

Informacje na temat siedlisk ludzkich, które mogły dać początek miastu Warszawa są skąpe i pochodzą głównie z danych archeologicznych. Nad Wisłą od IX/X do XI w. istniał gród Stare Bródno. Oprócz niego w granicach współczesnej Warszawy znajdował się także gród Jazdów (od XII lub XIII w.) oraz osady Kamion (wedle dokumentu z 1065 r. wystawionego dla klasztoru w Mogilnie, dziś Kamionek), Gocław (w 1155 r. własność biskupa płockiego) i Solec (od XII w. port odbiorczy soli kamiennej, spławianej barkami z okolic Krakowa, osada targowa oraz przeprawa rzeczna).

Do powstania Warszawy przyczynił się pośrednio podział dzielnicowy Polski przez Bolesława Krzywoustego. Miało to zażegnać walki o władzę między jego synami, ale doprowadziło do osłabienia kraju, który od wschodu najeżdżali Litwini, docierając aż na Mazowsze. Z tego powodu dawny szlak handlowy, idący z Rusi do Bałtyku przez tereny nadbużańskie, zaczął biec po bezpieczniejszej, lewej stronie Wisły. Krzyżował się tam z lokalną przeprawą między Kamionem a Solcem, bronionym przez pobliski Jazdów.

Zdobycie podstępem i spalenie Jazdowa w 1262 r. przez dalszą niż dotąd wyprawę Litwinów zakończyło okres jego świetności jako ośrodka handlowego i zbrojnego, ale nie zatrzymało owocnych kupieckich kontaktów. Powstała nowa przeprawa przez rzekę, położona bardziej na północ, a wraz z nią nowy gród książęcy, założony przez Bolesława II Mazowieckiego. Stanął on na miejscu obecnego Zamku Królewskiego.

[edytuj] Początki Warszawy

Herb Rawa

Nie zachował się dokument lokacyjny Warszawy, można jednak sądzić, że miasto powstało na przełomie XIII i XIV w., kiedy uformowała się Stara Warszawa. Wiadomo jednak, że Warszawę założono na prawie chełmińskim, a zasadźcami byli prawdopodobnie Niemcy, majętni kupcy z Torunia. Nadana przez nich nazwa (pierwotnie Warszowa lub Warszewa) pochodzi od rycerza z rodu Rawów (Rawiczów) imieniem Warsz, do którego należała wieś z XII lub XIII w., leżąca w obrębie dzisiejszego Mariensztatu.

Badacz dziejów Rawiczów, J. Wroniszewski, w poświęconej im monografii napisał: "W 1381 r. Goworek Kurzeski, cześnik rawski i sochaczewski, za zgodą żony Katarzyny oraz synów Goworka i Bartłomieja, sprzedał za 115 kop groszy wieś Solec mieszczaninowi warszawskiemu Piotrowi. Przy dokumencie wystawionym wtedy przez Goworka znajduje się jego pieczęć z herbem Rawa. (...) Solec będący przedmiotem powyższej transakcji to pierwotnie wieś parafialna Warszawy. Fakt posiadania przez Rawiczów Solca, obok nazwy Warszawa pochodzącej od imienia Warsz, wskazuje że również te druga miejscowość należała do omawianego rodu."

[edytuj] Warszawa w XIV-XV wieku

Od 1350 r. powstawała pierwsza linia murów, od 1380 druga. Pod koniec XIV w. na północ od Starej Warszawy powstaje nowe miasto (Nowa Warszawa) z własnymi władzami (lokacja Nowej Warszawy w 1408 r. na prawie chełmińskim). Do grona głównych miast Polski weszła Warszawa późno, jednakże korzystne położenie od samego początku sprzyjało jej dynamicznemu rozwojowi. W wyniku unii z Litwą dochodzi do wzrostu znaczenia Warszawy. W 1408 r. książę mazowiecki Janusz I Starszy wykupił Warszawę, a w 1413 r. przeniósł stolicę Księstwa Mazowieckiego z Czerska do Warszawy.

[edytuj] Warszawa w XVI wieku

Z wygaśnięciem linii książąt mazowieckich, Warszawa, poważny już ośrodek miejski w skali Mazowsza, została przyłączona do Korony w 1526 r.

Zygmunt III Waza

Mieszczaństwo warszawskie uzyskało wiele przywilejów i ułatwień podatkowych. W 1546 r. Królowa Bona, wdowa po Zygmuncie Starym, do czasu swego wyjazdu do Włoch w 1556 r., osiada w dworze jazdowskim w Warszawie. Coraz częściej w Warszawie bywał Zygmunt August, do czego skłaniała go bieżąca polityka. Kraków stawał się zbyt odległy, gdy w centrum zainteresowań politycznych znalazły się tereny północne i wschodnie. W 1569 r. na sejmie obradującym w Lublinie, postanowiono, że odtąd Warszawa będzie stałą siedzibą sejmów walnych Korony i Wielkiego Księstwa Litewskiego, a od 1573 r. także miejscem elekcji królów polskich.

Pod podwarszawską wsią Kamion w 1573 r. odbyła się pierwsza wolna elekcja Henryka Walezego, a po roku, we wsi Wielka Wola – bardzo często przebywającego w Warszawie Stefana Batorego. W 1587 r. na polach pod Wielką Wolą odbywa się kolejna elekcja, na której wprowadzono na tron Zygmunta III Wazę. Decyzja przeniesienia dworu królewskiego do Warszawy zapadła w marcu 1596 r., po pożarze Zamku Królewskiego na Wawelu. Była ona realizowana etapami, a król wprowadził się na stałe do uprzednio przebudowanego zamku warszawskiego, wracając z wojny moskiewskiej w 1611 r. Trzeba jednak zaznaczyć, że faktyczna stołeczność nie została potwierdzona żadnym aktem prawnym. Warszawa oficjalnie nie była stolicą i aż do upadku Polski w 1795 r. przysługiwało jej wyłącznie miano miasta rezydencjonalnego Jego Królewskiej Mości.

[edytuj] Warszawa w XVII wieku

Warszawa w 1656

Faktyczna stołeczność przyniosła wiele spektakularnych wydarzeń. Należały do nich między innymi hołdy pruskie, od czasów Batorego przez całą I poł. XVII w. składane każdorazowo nowemu władcy przez Hohenzollernów z tytułu władania Prusami Książęcymi. Odbywały się tu także hołdy kurlandzkie Kettlerów z tytułu władania przez nich księstwem Kurlandii i Semigalii. Miejscem hołdów pruskich i kurlandzkich był zazwyczaj plac przed kościołem bernardynów św. Anny na Krakowskim Przedmieściu. Tutaj, przed wielkimi drzwiami kościoła, wznoszono podwyższenie, na którym stawiano tron dla monarchy polskiego. Za króla Jana Kazimierza hołdy te składano w Pałacu Kazimierzowskim. Od czasu króla Michała Korybuta Wiśniowieckiego miejscem skaładania hołdów był zamek królewski.

Doniosłe znaczenie dla Warszawy od XVI do XVIII w. miał wzrost liczby jurydyk – obszarów w obrębie miasta lub poza jego murami, wyjętych spod władzy i sądownictwa miejskiego na mocy przywileju książęcego. Zakładali je, wywalczywszy sobie przywilej królewski, magnaci świeccy lub duchowni, bogata szlachta, klasztory. W początkach XVII w. Warszawa przekroczyła znacznie tereny Starego i Nowego Miasta i ich najbliższych przedmieść. W 1648 r. Praga otrzymała prawa miejskie i zaczęła się szybko rozwijać.

Za czasów Zygmunta III Wazy Warszawa była jednym z większych ośrodków miejskich w Polsce i liczyła kilkanaście tysięcy mieszkańców. Osiedlała się tu szlachta i duchowieństwo przyciągane bliskością dworu królewskiego i kształtującego się tu ośrodka dyspozycyjnego państwa. Magnaci skupowali wsie podwarszawskie, wystawiali w Warszawie rezydencje i tworzyli jurydyki. Największym dziełem sztuki inżynierskiej był w tym czasie most przez Wisłę. Budowano go pięć lat, oddano do użytku w 1573 r., a wykańczano następne dziesięciolecie. Most konstrukcji palowej miał 18 przęseł i liczył 500 m długości. Na most wjeżdżało się przez dwupiętrową basztę, w której czuwali strażnicy, gdyż obawiano się zaprószenia ognia. Most nie był długo chlubą Warszawy – na wiosnę 1603 r. zniszczyły go lody Wisły. Aż do 1775 r. nie było stałej przeprawy przez rzekę.

Zamek Królewski w Warszawie

W I poł. XVII w. przebudowana kolegiata św. Jana zyskała renesansowo-barokową fasadę. Połączono ją z Zamkiem Królewskim gankiem biegnącym od prezbiterium. Wybudowano obok kolegiaty bogato zdobiony kościół, cieszących się protekcją i poparciem Zygmunta III, Jezuitów. Przy ul. Freta powstał kościół i klasztor Dominikanów. Zamek Królewski przebudowywany pod skrupulatnym nadzorem samego króla, znanego ze swego smaku artystycznego, uzyskał w tym czasie charakterystyczną postać nieforemnego pięciokąta. Siedziba króla została bogato wyposażona, także w dzieła sztuki. Wspólnym dziełem Wazów był otoczony ogrodem i zwierzyńcem Zamek Jazdowski. Powstał także Pałac Kazimierzowski (obecnie główny budynek Uniwersytetu Warszawskiego). W 1643 r. przy Krakowskim Przedmieściu rozpoczął budowę pałacu hetman Stanisław Koniecpolski (dziś siedziba Prezydenta Rzeczypospolitej). Z inicjatywy Władysława IV w 1643 r. wystawiony został przed Zamkiem Królewskim bardzo charakterystyczny, niemal symbol miasta, pomnik – kolumna Zygmunta. Kolumna była dziełem zbiorowym, koncepcję przestrzenną zaproponowali architekci Augustyn Locci i Constantino Tencalla, a statuę wyrzeźbił Clemente Molli. Kolumna przetrwała potop szwedzki, obalili ją dopiero Niemcy w 1944.

Kościół kapucynów powstał w 1683 r. jako wotum króla Jana III Sobieskiego za zwycięstwo pod Wiedniem

Okres świetności Warszawy przerwał najazd szwedzki w latach 1655-1660. W wyniku działań wojennych legły w gruzach bogate rezydencje, a znajdujące się w nich meble, dzieła sztuki, archiwa i biblioteki wywieziono do Szwecji. Okupacja szwedzka, nazwana w historii potopem, trwała do 1660 r. Kolejny okres rozkwitu przeżyła Warszawa za panowania króla Jana III Sobieskiego, który przyczynił się do zagospodarowania przede wszystkim południowych terenów stolicy. W 1677 r. nabył dobra Milanów i rozpoczął budowę reprezentacyjnej podmiejskiej rezydencji, dając jej nazwę Villa Nova.

Budowa przebiegała fazami. Na początku był to skromny dwór szlachecki. Później ukształtowała się powoli bryła pałacu. Jego prawdziwą ozdobą był ogród w stylu francuskim, o jasnej i prostej kompozycji, z rozległymi perspektywami i dużą rolą wody oraz wkomponowanymi posągami antycznych bóstw. Z żoną króla wiąże się natomiast Marymont położony na północ od miasta, nazwany tak na cześć królowej Marysieńki.

Z inicjatywy królowej powstała w Warszawie centralna hala targowa zwana Marywilem, wybudowana na terenie obecnego placu Teatralnego i Teatru Wielkiego. W tym samym czasie powstały także: pałac Krasińskich, kościoły Sakramentek na Nowym Mieście, Kapucynów przy ul. Miodowej, Karmelitów na Krakowskim Przedmieściu.

Ulica Długa na obrazie Canaletta (1770)

Szkoła Rycerska

[edytuj] Warszawa w XVIII wieku

I poł. XVIII w. to dla Warszawy kolejny okres chaosu, wojny i klęsk żywiołowych.

Na nowo rozkwitła pod rządami Stanisława Augusta Poniatowskiego, stając się centrum gospodarczym, kulturalnym, a przede wszystkim politycznym kraju. Powstały nowe jurydyki wzdłuż południowej części Nowego Światu. Na terenie zwierzyńca u stóp Zamku Ujazdowskiego powstał pawilon zwany Łazienką.

W części środkowej pawilonu znajdowała się pokryta kopułą sala, przeznaczona na łaźnię, a wokół niej kilka pokoi. Sala-łaźnia wyłożona muszlami i kamykami symbolizowała grotę, której ściany zdobiły medaliony. Oryginalna architektura Łazienki wzbudzała zachwyty współczesnych. Ten właśnie pawilon rozbudował później Stanisław August, tworząc z niego piękny pałac Łazienkowski. W 1765 r. założona została scena narodowa, prawie od początku swego istnienia związana z Wojciechem Bogusławskim. W 1765 założono Szkołę Rycerską – uczelnię mającą kształcić kadry cywilne i wojskowe dla reformowanego państwa.

Widok Warszawy w 1770 r. na obrazie Canaletta

W 1770 r. wzniesiono wokół miasta wały, nazwane później okopami Lubomirskiego. Miały one wzmocnić kontrolę sanitarno-policyjną w obawie przed grasującą w Polsce dżumą. Komunikacja między prawo- i lewobrzeżną częścią Warszawy odbywała się promami, a zimą po lodzie. Dopiero w 1776 r. przy ul. Bednarskiej wybudowano, likwidowany na zimę, most na łodziach.

W latach 1788-1792 podjęto w Warszawie ostatnią próbę naprawy Rzeczypospolitej. Polskie mieszczaństwo wymogło na obradującym sejmie, zwanym Wielkim, pierwsze ustępstwa na rzecz polskiego trzeciego stanu. W 1789 r. Magistrat Warszawy organizuje przedstawicieli miast polskich, a w jego ramach słynną czarną procesję. Uchwalona 18 kwietnia 1791 r. ustawa o miastach, wpisana do ksiąg Starej Warszawy 21 kwietnia (na pamiątkę tego wydarzenia obchodzone jest od 1991 r. święto Warszawy) przekształciła Warszawę w nowoczesny ośrodek miejski, scalony pod jednym zarządem.

Konstytucja 3 Maja

Przyjęcie przez Sejm Wielki reform wzmacniających państwo, a zwłaszcza Konstytucji 3 Maja, ściągnęło na kraj rosyjską interwencję wojskową. W dniu 24 marca 1794 r. rozpoczęło się powstanie kościuszkowskie, ogłoszone uroczyście w Krakowie. 17 kwietnia 1794 wybuchła insurekcja warszawska. Dużą rolę odegrał w niej warszawski szewc Jan Kiliński. Decydujące znaczenie miała bitwa piechoty na Krakowskim Przedmieściu koło kościoła św. Krzyża oraz odparcie przez lud warszawski uderzenia najsilniejszej kolumny wojsk rosyjskich koło pałacu Saskiego. Pomimo zwycięstwa lewicy, w Warszawie powstał rząd o prawicowym charakterze – Rada Najwyższa Narodowa. Powszechny, bezpośredni udział warszawiaków w walkach zmusił wojska nieprzyjacielskie do odstąpienia od oblężenia Warszawy. Do kapitulacji miasta doprowadziła dopiero klęska Kościuszki pod Maciejowicami oraz rzeź Pragi dokonana 4 listopada 1794 r. na ludności cywilnej po jej zdobyciu przez Rosjan, dowodzonych przez Aleksandra W. Suworowa. Urzędnicy carscy zlikwidowali resztki urzędów centralnych, nakazali królowi podpisanie abdykacji i opuszczenie Warszawy. Miasto skapitulowało, a ostatni rozbiór Polski sprawił, że Warszawa zniknęła z mapy Europy, stając się prowincjonalną siedzibą jednego z departamentów Prus Południowych (zabór pruski 1795-1807). Liczba ludności z ponad 150 tys. podczas insurekcji kościuszkowskiej zmalała do 60 tys. W 1792 r. Warszawa liczyła 115 tys. mieszkańców.

[edytuj] Warszawa w XIX wieku

Atmosferę beznadziei i marazmu przerwały dopiero wieści o sukcesach cesarza Francuzów Napoleona i klęsce Prus. Jednak utworzone w 1807 r. buforowe Księstwo Warszawskie okazało się efemerydą i upadło wraz z klęską swego protektora. Na kongresie wiedeńskim w 1815 r. utworzono autonomiczne, związane z Rosją unią realną, Królestwo Polskie ze stolicą w Warszawie. Rozpoczął się w Warszawie okres szybkiego rozwoju kapitalizmu i industrializacji. Pojawiają się maszyny parowe – pierwsza na Solcu. Zaczęło powstawać wiele monumentalnych gmachów użyteczności publicznej. Powstał drugi drewniany most na Wiśle łączący Żoliborz z Pragą północną. W tym okresie powstały Aleje Jerozolimskie. Na miejscu odremontowanego Marywilu powstał Teatr Wielki. Zbudowany został Pałac Staszica i Belweder. W 1816 r., dekretem Aleksandra I, powołany został Uniwersytet Warszawski z 5 wydziałami – teologii, prawa, medycyny, filozofii, nauki i sztuk pięknych.

Wojsko rosyjskie na ulicach Warszawy. Stan wojenny 1861 r.

Przez następne lata Warszawa pozostawała centrum życia narodowego. Tu koncentrowała się konspiracja przeciw zaborcy, tu dojrzewały idee rewolucyjne. Patriotyczne środowiska warszawskie przygotowały kolejne powstania narodowowyzwoleńcze: w listopadzie 1830 r. i w styczniu 1863 r.. Upadek obydwu zrywów spowodował eskalację represji. Zniesiono Sejm, wojsko polskie i konstytucję, konfiskowano dobra, więziono, zsyłano na Sybir, zamknięto Uniwersytet i Towarzystwo Przyjaciół Nauk, zaprowadzono stan wojenny. Wtedy też zapadła decyzja budowy twierdzy-więzienia – Cytadeli. Realizowano ją etapami od 1832 do 1863 r. Pod budowę wykupiono ok. 400 posesji zajmowanych przez 15 tysięcy osób. W Warszawie powstało także kilka cerkwi. Na placu Saskim stanął sobór prawosławny, który stał się symbolem carskiego panowania.

Ucisk polityczno-kulturalny Warszawy nie sparaliżował jednak jej rozwoju gospodarczego. Pod koniec XIX i na pocz. XX w. Warszawa przekształciła się w poważny ośrodek przemysłu. Znajdowało się w niej 450 fabryk zatrudniających około 30 tys. robotników. Nastąpił proces kształtowania nowoczesnej metropolii. Adam Idźkowski dokonał przebudowy pałacu Saskiego, ozdabiając go od frontu klasyczną kolumnadą.

Fasada Pałacu Staszica w stylu bizantyjsko-rosyjskim jako przykład rusyfikacji architektury Warszawy

Powstał pierwszy wielki hotel warszawski, nazwany Europejskim. Zamożni ludzie wznosili pałacyki wzdłuż Alej Ujazdowskich. Zaczęła działać nowo utworzona instytucja – Komitet do Ułożenia Planu Regulacyjnego m. Warszawy – złożona z wybitnych architektów, czuwająca nad zewnętrznym wyglądem i wewnętrznym rozplanowaniem domów. W latach 1861-1864 został zbudowany według projektu Stanisława Kierbedzia pierwszy stały, jeden z najnowocześniejszych w ówczesnej Europie, łączący dwa brzegi Wisły, most żelazny na kamiennych podporach. Na filarach tego mostu, zniszczonego przez Niemców w 1944 r., spoczywa obecnie konstrukcja mostu Śląsko-Dąbrowskiego. Przystąpiono do odbudowy i rozbudowy Pragi, dotkliwie zniszczonej podczas insurekcji kościuszkowskiej, w czasach napoleońskich i w okresie powstania listopadowego. Aby przełamać niechęć do odbudowy tych przedmieść i zatrzymać odpływ mieszkańców, stosowano zachęty w formie przyznawania odszkodowań za spalone mienie, zwolnienia z płacenia podatków, udzielano specjalnych pożyczek. W latach 1853-1855 powstał nowy wodociąg warszawski obsługujący część śródmieścia. Od 1856 r. zaczęto na szerszą skalę stosować oświetlenie gazowe, w miejsce wcześniej stosowanych lamp olejowych.

Plan Warszawy. Meyers Konversations-Lexikon z 1888 r.

Rozwój przemysłu i reforma uwłaszczeniowa były głównymi czynnikami miastotwórczymi. Tradycyjny plebs Warszawy przekształcił się w klasę robotniczą. Liczba ludności Warszawy w 1882 r. wzrosła do ponad 380 tys. Warszawa nie mogła jednak poszerzać swojego terytorium, gdyż otaczający ją podwójny pierścień fortów obronnych wraz z Cytadelą zakreślał nieprzekraczalne granice miasta. Doprowadziło to do tego, że Warszawa należała do najbardziej przeludnionych miast Europy w II poł. XIX w. W 1881 r. dzięki energii prezydenta Sokratesa Starynkiewicza przystąpiono do budowy nowoczesnych wodociągów i kanalizacji wg projektu Williama Lindleya. Od 1885 r. zaczęto instalować ogrzewanie wodne mieszkań i innych pomieszczeń. Powstała sieć wąskotorowych kolejek dojazdowych, łączących miasto ze strefą podmiejską. Ale jednocześnie był to okres silnej rusyfikacji. Zlikwidowano wiele szkół, a w pozostałych usunięto całkowicie język polski. Patriotyczne kręgi inteligencji przeciwstawiały się temu, organizując tajne nauczanie, prowadzone na wszystkich poziomach. Jednym z wykładowców (często wybitnych uczonych, literatów i studentów) był, wtedy student weterynarii, Stefan Żeromski, prowadzący tajne komplety wśród robotników i rzemieślników. Spis z 1882 r. wykazał, że Warszawa była miastem analfabetów. Wykształcenie elementarne posiadało 46,1%, średnie 6,5% a wyższe tylko 1,9%. Dało się jednak zauważyć renesans w kulturze.

Zakłady żeglugi parowej na Solcu

W 1892 otwarto pierwszą linię kolejki na trasie: plac Unii Lubelskiej – Wilanów – Jeziorna – Piaseczno.

W 1900 r. istniejące już od 1860 r. Warszawskie Towarzystwo Zachęty Sztuk Pięknych otrzymało własny gmach. Wydarzeniami były występy gościnne światowej już wtedy gwiazdy Heleny Modrzejewskiej, która przedstawiała swoje pełne ognia i siły interpretacje, a także ośmielała się deklamować publicznie zakazane przez cenzurę wiersze. Entuzjastyczne przyjęcie i owacje publiczności na tyle przestraszyły władze, że jej powrót do Warszawy stał się niemożliwy.

[edytuj] Warszawa w XX wieku

Warszawa popowstaniowa, mimo wielostronnej działalności władz zaborczych zmierzających do przekształcenia jej w prowincjonalny ośrodek gubernialny, nie przestała pełnić funkcji stolicy narodu. Krwawa niedziela w Petersburgu w 1905 r. odbiła się szerokim echem w Warszawie. Zaowocowało to falą strajków, a w efekcie rewolucją 1905-1907 r., która wywołała w Warszawie przede wszystkim wielki ferment myślowy, bunt przeciwko moralnej obłudzie i bezideowości konserwatywnej części społeczeństwa oraz ostry autokrytycyzm i afirmację ruchu rewolucyjnego.

[edytuj] I wojna światowa

Wybuch I wojny światowej zaktywizował społeczeństwo warszawskie. Już 1 sierpnia został powołany do życia Centralny Komitet Obywatelski, który w miarę zbliżania się wojsk niemieckich do stolicy przejmował coraz więcej agend magistratu. 1 sierpnia 1915 Rosjanie, po stu latach obecności, opuścili Warszawę, paląc za sobą mosty i niszcząc obiekty o znaczeniu strategicznym. 21 listopada tegoż roku Komitet Obywatelski powołał Zarząd Warszawy, który podjął historyczną decyzję nadającą Warszawie rangę miasta stołecznego. Od sierpnia 1915 do listopada 1918 Warszawa była okupowana przez wojska niemieckie. Po potajemnym opuszczeniu Warszawy przez gubernatora Hansa Beselera, nad ranem 10 listopada 1918 w Warszawie pojawił się komendant legionów polskich Józef Piłsudski. Stało się to wezwaniem do rozbrojenia Niemców.

[edytuj] II Rzeczpospolita

Bitwa warszawska 1920, rano 15 sierpnia

Rzeczywistość pierwszych lat niepodległego państwa (II Rzeczpospolita) była jednak bardzo trudna. Zniszczenia wojenne, hiperinflacja, zubożenie szerokich warstw ludności były gorzkim doświadczeniem. Wśród nadziei, rozczarowań, walk politycznych i protestów społecznych na ulicach Warszawy rozgrywały się wydarzenia o znaczeniu ogólnokrajowym, a nawet europejskim. W sierpniu 1920 miasto przeżyło grozę zmagań z najazdem Rosji sowieckiej. Punktem zwrotnym w wojnie była bitwa o Radzymin, po której kontrofensywa Piłsudskiego znad Wieprza zadecydowała o zwycięstwie. W dwa lata później Warszawa żegnała pierwszego prezydenta II Rzeczypospolitej Gabriela Narutowicza, który zginął od kuli zamachowca.

W maju 1926 stolica spłynęła krwią ofiar bratobójczych walk między oddziałami lojalnymi wobec ówczesnego prezydenta Stanisława Wojciechowskiego a zwolennikami przejmującego władzę marszałka Józefa Piłsudskiego. Bilans dwudniowych walk, określanych jako przewrót majowy, to 379 zabitych i 920 rannych.

W 1934 r. obóz rządowy zawiesił działalność samorządu miejskiego i powołał na stanowisko prezydenta komisarycznego Stefana Starzyńskiego, który pełnił tę funkcję do 27 października 1939, to jest do momentu aresztowania go przez gestapo. Stefan Starzyński dał się szybko poznać jako świetny administrator. Udało mu się opanować chaos w finansach miejskich, a zaoszczędzone środki przeznaczyć na inwestycje miejskie. Okres międzywojenny to kontynuacja dynamicznego rozwoju stolicy, która w 1939 r. osiąga 1350 tys. mieszkańców. Realizację dalekosiężnych planów prezydenta przerwał najazd wojsk hitlerowskich na Polskę 1 września 1939.

[edytuj] II wojna światowa

Order Virtuti Militari nadany miastu 9 listopada 1940

1 września, o godzinie 6tej, zaczęło pierwsze bombardowanie zachodnich dzielnic przez samoloty Nazistowskie. 3 września gen. Walerian Czuma został mianowany komendantem obrony miasta stołecznego, Z 6 na 7 września 1939 Warszawę opuścił Naczelny Wódz, przystąpiono do ewakuacji: sprzętu i amunicji z centralnych magazynów Warszawy i okolic oraz personelu obydwu głównych szpitali wojskowych, a także Dowództwa Okręgu Korpusu. Osłabiło to bardzo i tak niewielki potencjał obronny Warszawy. Przeciwko chaosowi ewakuacyjnemu wystąpił Stefan Starzyński i nie mając formalnych uprawnień, przejął pełnię władzy cywilnej, a dla zabezpieczenia porządku publicznego powołał Straż Obywatelską. 8 września Armia Warszawa została utworzona dla obrony miasta. 9 września nastąpił atak 4. niemieckiej dywizji pancernej na Warszawę. Obrona Warszawy trwała do honorowej kapitulacji 28 września 1939.

[edytuj] Okupacja

Rozpoczęła się pięcioletnia okupacja stolicy. Terror, który był metodą rządzenia w okupowanym mieście, spotkał się z oporem znacznej części warszawiaków. Jego intensywność i różnorodność form, jak masowe akcje zbrojne, mały i duży sabotaż, tajna działalność oświatowo-kulturalna, ratowanie zabytków, uczyniły Warszawę stolicą Polskiego Państwa Podziemnego. Tu koncentrowały się centralne ośrodki dyspozycji politycznej i wojskowej władz polskich: Delegatura Rządu na Kraj, Polityczny Komitet Porozumiewawczy i Komenda Główna Armii Krajowej. Działała też ekspozytura sowiecka – Krajowa Rada Narodowa. Na terenie Warszawy pojawiały się również próby niewolniczego wykorzystania siły roboczej mieszkańców. Niemcy założyli w Warszawie szereg obiektów obozowych, zebranych w 1943 pod nazwą obóz koncentracyjny KL Warschau, w którym jako podobozie Majdanka lub przez krótki czas obozie samodzielnym, prócz wykorzystania niewolniczej siły roboczej dochodziło do ludobójstwa. Eksterminacja ludności Warszawy w KL Warschau była związana z planami realizacji projektu zburzenia Warszawy (zamierzano zbudować na jej miejscu miasto dla elity niemieckiej) - jeden z ich elementów, tzw. Plan Pabsta przewidywał w miejscu zburzonego Zamku Królewskiego w Warszawie wystawienie Hali Kongresowej NSDAP (niem. Parteivolkshalle) lub Hali Ludowej (niem. Volkshalle).

[edytuj] Getto warszawskie

Getto warszawskie

W październiku 1940 hitlerowcy zorganizowali w Warszawie getto oficjalnie nazywane Żydowską Dzielnicą Mieszkaniową. Było to największe wyodrębnione skupisko ludności żydowskiej nie tylko na ziemiach okupowanej Polski, lecz także Europy będącej we władaniu nazistów.

Polskie podziemie organizowało też pomoc dla warszawskich Żydów, którzy w końcu 1940 r. zostali zamknięci w getcie. 15 października 1941 Niemcy wydali rozporządzenie o karze śmierci dla Żydów opuszczających getto oraz dla Polaków udzielających im pomocy. 19 kwietnia 1943 w getcie warszawskim wybuchło powstanie wywołane przez żydowskie odziały ŻZW Pawła Frenkla i ŻOBu Mordechaja Anielewicza, będące aktem desperacji wobec decyzji władz niemieckich o ostatecznej likwidacji ludności getta. Powstanie wybuchło, gdy w getcie pozostało już niewielu ludzi. 8 maja w otoczonym przez Niemców schronie przy ul. Miłej 18 zginęła śmiercią samobójczą większość z dowództwa powstania. Rozbite oddziały, pozbawione przywództwa, prowadziły na własną rękę walkę w ruinach, piwnicach i kanałach jeszcze przez parę tygodni. Pomocy walczącym Żydom udzielało polskie podziemie i warszawiacy. Po stłumieniu oporu ludność żydowska została ostatecznie wywieziona, a ta część miasta, na której istniało getto, została dosłownie zrównana z ziemią. Nie pozostawiono tam nawet ruin domów.

Zobacz więcej w osobnym artykule: Getto warszawskie

[edytuj] Powstanie warszawskie

Barykada powstańcza na pl. Napoleona (obecnie pl. Powstańców Warszawy)

Kulminacją działań warszawskiego podziemia było powstanie, które rozpoczęło się 1 sierpnia 1944 na rozkaz Komendanta Głównego AK gen. Tadeusza Komorowskiego-Bora. Powstanie było konfrontacją militarną podziemia z siłami okupanta niemieckiego, było również rozpaczliwą, ostatnią i najpoważniejszą próbą obrony wizji II Rzeczypospolitej.

Warszawiacy spontanicznie angażowali się w walkę. Szybko uruchomiono prasę powstańczą, radio Błyskawicę, pocztę harcerską. Powstała Kobieca Służba Pomocy Żołnierzom. Mimo mizernego uzbrojenia i aprowizacji, powstańcy i cywilni mieszkańcy Warszawy odznaczyli się niebywałą wolą walki i bohaterstwem. Po podpisaniu aktu kapitulacyjnego 2 października Niemcy w akcie zemsty zrównali miasto z ziemią, a ludność, która nie mogła uciec, została masowo wywieziona do obozów.

Szacuje się, że powstanie kosztowało życie 16 tys. powstańców i ok. 150 tys. ludności cywilnej. Po klęsce powstania Niemcy systematycznie niszczyli Warszawę, w rezultacie Śródmieście zostało zniszczone niemal w 100%. Ludność cywilna została skierowana do obozu dla uchodźców w Pruszkowie.

Zobacz więcej w osobnym artykule: Powstanie warszawskie.

[edytuj] Warszawa powojenna

Rosjanie wkroczyli do lewobrzeżnej Warszawy 17 stycznia 1945. Za nimi do zrujnowanego i opustoszałego miasta przeniosły się proradzieckie władze polskie.

Podjęto uchwałę o odbudowie Warszawy jako stolicy Polski. Ludność masowo powracała do Warszawy. Represje NKWD i aparatu bezpieczeństwa uniemożliwiały powrót wielu żołnierzom AK. Przedwojenna demokratycznie wybierana Rada m.st. Warszawy została zastąpiona Warszawską Radą Narodową z partyjnej nominacji. Z nominacji partii byli też prezydenci Warszawy.

[edytuj] Odbudowa

W 1945 utworzono Społeczny Fundusz Odbudowy Stolicy. 14 lutego 1945 powołane zostało Biuro Odbudowy Stolicy pod kierownictwem Romana Piotrowskiego. Do 1952 r. odbudowano Stare Miasto, Krakowskie Przedmieście i Nowy Świat, a także części ulic Miodowej, Długiej i Senatorskiej oraz placów Teatralnego i Bankowego – jednak niekonsekwentnie, częściowo i w luźny sposób nawiązując do przedwojennej zabudowy, czasami nawet w dość poważnym stopniu zmieniając ich przedwojenny charakter. Niemniej jednak Stare Miasto stanowi jedyny w świecie (w tej skali) przykład planowej odbudowy ze zniszczeń. Bezcennymi źródłami były zachowane liczne panoramy miasta i pejzaże (m.in.: Canaletta). W latach 1947-1949 zrealizowano Trasę W-Z z tunelem przebitym pod ul. Miodową i Krakowskim Przedmieściem. Ostatnim znaczącym akordem, jak dotąd, odbudowy Warszawy jest odbudowa Zamku Królewskiego. W tym celu w 1971 r., dzięki inicjatywie i zabiegom prof. Stanisława Lorentza powołano komitet odbudowy Zamku.

Dzisiejsza Warszawa jest jednak zupełnie innym miastem niż miasto przedwojenne. Tylko niektóre dzielnice zachowały swój przedwojenny charakter, a obecny kształt urbanistyczny miasta jest całkowicie odmienny od zabudowy sprzed zniszczeń. Szlaki komunikacyjne biegną w innych kierunkach, a wiele głównych przedwojennych ulic jest dziś ulicami peryferyjnymi. Zmieniło się również przeznaczenie różnych fragmentów miasta. Nawet architektura tych budynków, które odrestaurowano, lub odbudowano, jest odmienna od wcześniejszej. Fasady zabytkowych budynków są z reguły oszczędniejsze, stylizowane na inne epoki, same budynki mają często inną ilość pięter, lub są odbudowane częściowo, a kwartałom budynków brakuje zaplecza (brak oficyn, inne szlaki komunikacyjne w otoczeniu, inne doświetlenie, czy zagęszczenie sąsiednich budowli).

Miasto bezpowrotnie utraciło swój dawny charakter i świetność, a jedyną zaletą współczesnej Warszawy jest jeden z najlepszych układów komunikacyjnych wśród wielkich współczesnych miast europejskich – przynajmniej w teorii, czyli nie biorąc pod uwagę stanu dróg i szczegółowych rozwiązań samych skrzyżowań. Obecny, korzystny układ głównych ulic w śródmieściu miasta uzyskano metodą masowych wyburzeń ocalałych budynków. Ponadto w latach bezpośrednio po wojnie wyburzono wiele ocalałych, lub nadających się do remontu budynków, czym przypieczętowano dzieło zniszczeń hitlerowców.

[edytuj] Historia najnowsza

Okrągły Stół

W 2 połowie XX wieku Warszawa odgrywała wiodącą rolę w Polsce. Tutaj miały siedzibę władze polityczne, partyjne, a Warszawa była miejscem praktycznie wszystkich oficjalnych wydarzeń politycznych – zjazdów PZPR, pochodów pierwszomajowych czy przyjmowania zagranicznych delegacji.
Równie znaczącą rolę Warszawa odgrywała w sferze gospodarczej – tutaj miały siedzibę centrale wielkich przedsiębiorstw i zapadały tu decyzje na szczeblu krajowym i międzynarodowym. Tak dominującej roli, mimo znacznego potencjału, Warszawa nie odgrywała w polskiej kulturze. Wiele znaczących wydarzeń kulturalnych odbywało się poza stolicą – w Krakowie, Wrocławiu, Poznaniu czy Łodzi.

Ważniejsze wydarzenia w historii najnowszej Warszawy:

22 lipca 1946 – oddanie do użytku mostu Poniatowskiego
22 lipca 1949 – oddanie do użytku Trasy W-Z
16-21 listopada 1950 – trwają obrady II Światowego Kongresu Obrońców Pokoju
22 lipca 1952 – ukończenie budowy placu Konstytucji
22 lipca 1953 – zakończenie odbudowy Rynku Starego Miasta
14 maja 1955 – zostaje podpisany Układ Warszawski
październik 1956 – mieszkańcy Warszawy udzielają poparcia Władysławowi Gomułce
22 lipca 1959 – oddanie do użytku Trasy Mostowej
marzec 1968 – bunt młodzieży akademickiej stłumiony przez milicję i "aktyw" robotniczy
2 czerwca 1979 – w Warszawie rozpoczyna się pierwsza pielgrzymka papieża Jana Pawła II w Polsce
w 1989 r. w Warszawie odbywają się obrady Okrągłego Stołu

[edytuj] Samorząd Warszawy

Wraz z transformacją ustroju w kraju odrodził się warszawski samorząd. Po wielu publicznych dyskusjach 18 maja 1990 Sejm uchwalił ustawę o ustroju Warszawy. 27 maja w demokratycznych wyborach samorządowych mieszkańcy Warszawy wybrali swoich przedstawicieli do rad siedmiu gmin-dzielnic. Na prezydenta Zgromadzenie Wyborcze Warszawy wybrało urbanistę Stanisława Wyganowskiego, który pełnił już tę funkcję od 27 stycznia 1990 na mocy decyzji premiera Tadeusza Mazowieckiego. Warszawa po 56-letniej przerwie uzyskała szansę rozwoju zgodnego z wolą swoich mieszkańców.

Stacja metra Wierzbno

Po raz kolejny Warszawa stała się tematem obrad Sejmu, który 25 marca 1994 uchwalił ustawę o ustroju miasta stołecznego wprowadzającą podział na 11 niezależnych gmin. Pomimo ciągłych zmian legislacyjnych Warszawa przeżywa gwałtowny wzrost gospodarczo-inwestycyjny. W kwietniu 1995 zostało uruchomione Metro Warszawskie. Powstają nowe obiekty biurowe, centra handlowe, osiedla mieszkaniowe. Miasto staje się najbardziej atrakcyjnym, w tej części Europy, miejscem inwestowania światowych kapitałów.

W 1999 r. po wprowadzeniu reformy administracyjnej Kraju w Warszawie powstał chaos organizacyjny i kompetencyjny. Dotychczasowy układ gmin i dzielnic warszawskich objęty został dodatkowo powiatem ziemskim, którego starosta nosił tytuł prezydenta miasta. Brak było ścisłego podziału zadań pomiędzy prezydentem miasta a burmistrzem gminy Centrum, co prowadziło do ciągłych konfliktów. Łączna liczba radnych powiatowych, gminnych i dzielnicowych w Warszawie osiągnęła wówczas niespotykany poziom ponad 700 osób.

Po uchwaleniu w 2002 r. nowej tzw. ustawy warszawskiej, Warszawa stała się jednolitą gminą miejską na prawach powiatu, która jest częścią województwa mazowieckiego składającą się z 18 jednostek pomocniczych, tj. dzielnic. Pierwszym prezydentem Warszawy według nowego ustroju został Lech Kaczyński.

[edytuj] Ludność Warszawy na przestrzeni dziejów

XV w.: 6 000
1700: 30 000
1792: 120 000
1800: 63 000
1830: 139 000
1850: 163 000
1882: 383 000
1900: 686 000
1925: 1 003 000
1939: 1 289 000
1941: 1 350 000
1942: 1 027 000
1943: 956 000
1944: 162 000
1945: 422 000 (dane z września)
1956: 1 000 000
1960: 1 139 200
1970: 1 315 600
1975: 1 436 100
1980: 1 596 100
1990: 1 611 800
1998: 1 650 000
2003: 1 689 600 (dane z 31 grudnia)
2005: 1 695 000 (dane z 30 czerwca)
2006: 1 703 300 (dane z 30 września)

[edytuj] Powierzchnia Warszawy

Granice Warszawy w 1939 i 2005

Rok	ogółem	prawobrzeżna	lewobrzeżna
1826	21,54
1913	32,73	23,07	9,66
1917	114,83	76,25	38,58
1937	118,07	79,49	38,58
1951	411,73	247,55	164,18
1967	429,61	247,15	182,46

Powierzchnia podana w km².

[edytuj] Zobacz też

[edytuj] Linki zewnętrzne

Pierwotna wersja tego artykułu, która mogła zostać w znacznym stopniu zmieniona, pochodzi ze strony internetowej Internetowego Serwisu Informacyjnego Biura Zarządu Miasta Stołecznego Warszawy. Obecnie w web.archive.org Copyleft.